مرگ آبخوان‌ها و نفوذ زبانه آب شور/ دغدغه‌ای که جدی گرفته نمی‌شود

به گزارش زرین نامه به نقل از مهر، زهرا بهرامی: در سال‌های اخیر آمارهای بسیاری در خصوص برداشت‌های بی‌رویه مطرح می‌شود اما فرونشست، مرگ آبخوان‌ها و نفوذ زبانه آب شور پدیده‌های خزنده‌ای است که آرام و بی‌صدا در حال گسترش است بی‌آنکه به‌عنوان دغدغه‌ای جدی موردتوجه قرار گیرد.

ایران ۱.۱ درصد از خشکی‌های جهان و ۰.۳۴ درصد از آب‌های موجود در خشکی‌های جهان را در اختیار دارد و میزان کل بارندگی متوسط سالانه در آن ۲۵۰ میلی‌متر و حجمی در حدود ۴۱۳ میلیارد مترمکعب است.

از این میزان بارندگی در کشور ۷۰ درصد آن تبخیر می‌شود و حدود ۱۳۰ میلیارد مترمکعب به‌عنوان پتانسیل آب تجدیدشونده کشور محسوب شده که از این میزان حدود ۹۰ میلیارد مترمکعب یعنی ۶۹ درصد در حال استحصال است و باقی‌مانده آن از دسترس خارج می‌شود.

مطابق آمار منتشره برداشت از آب‌های زیرزمینی کشور حدود ۴۲ میلیارد مترمکعب است که از طریق ۴۵۰ هزار حلقه چاه مجاز و ۳۳۰ هزار حلقه چاه غیرمجاز انجام می‌شود که طبق برنامه ششم توسعه باید ۱۱ میلیارد مترمکعب از برداشت آب‌های زیرزمینی کاهش یابد.

کارشناسان معتقدند در سال‌های اخیر هرچند راجع به‌اضافه برداشت‌ در محافل مختلف صحبت می‌شود اما پیامدهای این موضوع که خشکی جنگل‌ها، نفوذ زبانه آب شور، فرونشست، فروچاله و ... است مورد غفلت قرار گرفته و به نگرانی‌ها و دغدغه‌های این حوزه کمتر توجه شده است.

اضافه برداشت ۱۱ میلیارد مترمکعبی

یک دکترای علوم مهندسی آبخیزداری با تأکید بر این‌که بحث آب‌های زیرزمینی مقوله بسیار مهمی است و باید بیش‌ازپیش موردتوجه قرار گیرد، به خبرنگار مهر اظهار کرد: در ایران یکی از مهم‌ترین منابعی که برای شرب در درجه اول و بعد کشاورزی مورداستفاده قرار می‌گیرد، آب‌های زیرزمینی هستند.

محمد عباسی افزود: ایران کشوری خشک و نیمه‌خشک است و به دلیل قرار گرفتن در عرض ۲۰ تا ۴۰ درجه عمدتاً بارش مناسبی ندارد و میزان بارش در ایران یک‌سوم بارش جهانی (۲۵۰ میلی‌متر از ۸۵۰ میلی‌متر بارش جهانی) است و ازاین‌رو نیاز داریم از آب‌های زیرزمینی و منابع پایدارتر استفاده کنیم.

اضافه برداشت‌ها به جز فرونشست و فروچاله‌ها به دلیل مرگ آبخوان‌ها و نفوذ زبانه آب شور جنگل‌ها و آب‌های شیرین گلستان را تهدید می‌کند

وی با اشاره به این‌که آب‌های زیرزمینی به آب‌هایی اطلاق می‌شود که در زیر زمین قابلیت حرکت و امکان استحصال و بهره‌برداری را دارند، ادامه داد: آب‌های زیرزمینی از نظر موقعیت مکانی در قسمتی از زمین قرار دارند که به آن آبخوان یا سفره زیرزمینی گفته می‌شود.

به گفته این کارشناس آبخیزداری، آبخوان‌ها ظرف‌های طبیعی هستند که امکان حرکت، ذخیره و نفوذ و همچنین استحصال آب را به ما می‌دهند و اگر بهره‌برداری متناسب و مجاز از آب‌های زیرزمینی انجام نشود دچار تبعات و مشکلات متعددی می‌شویم.

وی اضافه کرد: در ۵۰ سال گذشته حدود ۱۳۰ میلیارد مترمکعب از آب‌هایی را که اصلاً نباید به آن‌ها دست می‌زدیم را استفاده کرده‌ایم و الان هم که تنها مجاز به برداشت ۳۱ میلیارد مترمکعب آب هستیم ۴۲ میلیارد مترمکعب برداشت داریم.

وی با اشاره به این‌که هم‌اکنون ۱۱ میلیارد مترمکعب اضافه برداشت داریم، گفت: از ۶۰۹ دشت کشور ۳۵۷ دشت ازلحاظ بهره‌برداری نباید هیچ‌گونه توسعه‌ای داشته باشند و در حال حاضر در شرایط نگران‌کننده قرار دارند.

عباسی تصریح کرد: آمارها نشان می‌دهد در گلستان افت حدود ۸۰ سانتی‌متری آب زیرزمینی در آبخوان آزاد نسبت به دوره درازمدت را شاهد هستیم.

وی با بیان این‌که کشاورزی یکی از بخش‌های اثرگذار در میزان برداشت از آب‌های زیرزمینی است، گفت: افزایش فرونشست و فروچاله در واقع نمود بیرونی استحصال بیش‌ازحد و اضافه برداشت از آب‌های زیرزمینی است.

در گلستان درگیر فروچاله‌ها نمی‌شویم اما دغدغه‌های بزرگ‌تری داریم

وی با اشاره به این‌که در گلستان عملاً خیلی با پدیده فروچاله درگیر نمی‌شویم، به دلیل آن اشاره و بیان کرد: فروچاله‌ها اساساً در مناطقی که در زیر آبخوان آبرفتی، آهک وجود دارد، اتفاق می‌افتند اما زیر آبخوان گلستان را آهک تشکیل‌ نمی‌دهد.

این دکترای علوم مهندسی آبخیزداری با بیان این‌که در گلستان نگرانی‌های بزرگ‌تر از فروچاله را داریم، افزود: گلستان چهاردهمین استان درگیر کشور با پدیده فرونشست است و هم‌اکنون حدود ۴۰۰ هزار هکتار و ۳۸ روستای استان درگیر این پدیده هستند.

وی از فرونشست به‌عنوان پدیده‌ای آرام و خزنده که پیامدهای آن را در آینده‌ای نه‌چندان دور شاهد خواهیم بود، نام برد و ادامه داد: پدیده فرونشست با چشم دیده نمی‌شود اما از طریق ماهواره قابل رصد است.

عباسی اضافه کرد: اضافه برداشت‌ها به‌جز فرونشست‌ها به دلیل مرگ آبخوان‌ها (که منجر به خشکی و نابودی جنگل‌ها می‌شود) باعث نفوذ زبانه آب‌شور می‌شود که می‌تواند آب‌های شیرین ما را شور کند و این پدیده گلستان را تهدید می‌کند.

وی با بیان این‌که هم‌اکنون در ۴۰۰ هزار هکتار از اراضی گلستان به‌ویژه در یساقی و سلطان‌آباد در گرگان با پدیده لوله‌زایی مواجه هستیم، تصریح کرد: هم‌اکنون دو هزار و ۴۰۰ «گالی»(نوعی فرسایش خاک) فعال در این استان داریم.

وی با اشاره به این‌که دو هزار و ۴۰۰ «گالی» فعال گلستان بیشتر در شمال و شرق استان وجود دارند، گفت: «گالی»‌ها (نوعی فرسایش خاک) در استان تا چند متر توسعه پیدا می‌کنند و باعث قطع خطوط آب و برق، و جاده‌ها و ... می‌شوند و روستای قِرناق یکی از روستاهای درگیر با این موضوع است تا جایی که «گالی»، روستا را به دو قسمت تقسیم کرد.

وی با بیان این‌که تغذیه آبخوان آزاد می‌تواند باعث تغذیه آبخوان عمیق شود، افزود: متأسفانه گلستان با چالش بزرگی در این حوزه مواجه است چراکه آبخوان آزاد گرگان (وسیع‌ترین آبخوان استان) توسط شهرها پوشش پیداکرده و امکان نفوذ را از دست داده است در شرایطی که مناطق جنوبی استان منطقه حساس و تغذیه آبخوان‌هاست.

وی یادآور شد: آبخوان‌های آزاد و کم‌عمق، به خشکی حساس هستند و اگر ۶ ماه بارندگی در آن‌ها نداشته باشیم کاهش بارندگی در افت آب‌های زیرزمینی نمود پیدا می‌کند؛ به‌علاوه این‌که این نقاط به‌شدت به آلودگی‌ها حساس هستند.

چه باید کرد

عباسی با اشاره به این‌که چاه‌های غیرمجاز در استان هم بیشتر در همین نوار جنوبی و آبخوان آزاد (امتداد رشته‌کوه البرز از نوکنده تا شرق مینودشت) قرار دارند، متذکر شد: باید نگاهمان را تغییر دهیم؛ ارتفاعات جنوبی استان، به‌عنوان زون تغذیه عمل می‌کنند و مشکلات سایر بخش‌ها را ندارند؛ اگر قرار است کار تغذیه انجام دهیم باید به سمت ارتفاعات برویم.

وی تأکید کرد: باید با اجرای طرح‌های آبخیزداری و آبخوان‌داری و همچنین شناسایی زون‌های تغذیه، شرایط و فرصت نفوذ را تسهیل و فراهم کرده و خسارت سیل را کاهش دهیم و همچنین منابع پایدار ایجاد کنیم.

سیاست‌های مدیریت آب در گلستان تغییر کند

در شرایطی که این دکترای علوم مهندسی آبخیزداری بر اجرای طرح‌های آبخیزداری و آبخوان‌داری تأکید دارد، معاون حفاظت و بهره‌برداری آب منطقه‌ای گلستان معتقد است باید سیاست‌های مدیریت آب در گلستان تغییر کند.

حسین دهقان شرایط آبی استان را عادی ندانست و به خبرنگار مهر اظهار کرد: اگر می‌خواهیم از شرایط آبی استان که در حال حاضر عادی نیست عبور کنیم باید واقعیت‌های موجود را بپذیریم.

وی افزود: آمارها نشان می‌دهد جمعیت گلستان نسبت به اول انقلاب دو برابر شده است اما تعداد چاه‌ها در این مدت ۱۲ برابر و حجم بهره‌برداری ۱۹ برابر شده است.

معاون حفاظت و بهره‌برداری شرکت آب منطقه‌ای گلستان ادامه داد: برخلاف نام گلستان و تلقی عمومی، استان پرآبی نیستیم و از استان‌های فقیر در این حوزه هستیم و آبدهی رودخانه‌های ما نسبت به ۲۰ سال گذشته بین ۴۰ تا ۵۰ درصد کاهش داشته است و بارش مؤثر در گلستان از ۲۸ درصد به ۱۸ درصد رسیده است.

وی اضافه کرد: به‌رغم این‌که بارش‌های ما امسال ۹ درصد افزایش داشته اما آبدهی رودخانه‌های ما نسبت به سال گذشته بین دو تا ۵۰ درصد کاهش داشته است و تقریباً تمام رودخانه‌های دائمی ما فصلی شده‌اند.

دهقان تصریح کرد: همه‌چیز گویا است که شرایط نامناسبی در این حوزه داریم و باید چاره‌اندیشی کنیم اما در کنار سدسازی‌ها و استفاده از آب‌های نامتعارف و ... باید سیاست‌های ما در مدیریت آب و رفتارها در حوزه مصرف آب تغییر کند.

تلاش داریم بر اساس مطالعات انجام شده به جای جابه‌جایی اقدامات ایمن‌سازی و تثبیتی از جمله دیواره‌سازی، شمع‌کوبی و ... را انجام دهیم

مطابق آمار ارائه‌شده از سوی کارشناسان هم‌اکنون ۶۰۰ هزار هکتار از اراضی گلستان در معرض خطر سیلاب، لغزش و «گالی» قرار دارند و بیش از ۳۸ روستای گلستان درگیر موضوعات مرتبط با مدیریت آب‌وخاک هستند، موضوعی که سرپرست اداره کل مدیریت بحران استانداری گلستان غیرمستقیم به آن اشاره می‌کند و از انجام مطالعات در این حوزه خبر می‌دهد.

مجتبی جمالی به خبرنگار مهر اظهار کرد: در دو مقطع موضوع جابه‌جایی روستاهای استان به دلیل خطراتی ازجمله سیل، رانش و فرونشست مطرح شد.

وی به جزییات بیشتر این موضوع هم اشاره و بیان کرد: در یک مقطع بعد سیل سال‌های ۸۰ و ۸۱ جابه‌جایی ۱۱ روستای شهرستان کلاله و تشکیل شهر جدید فراغی مطرح و تقریباً تمام این ۱۱ روستا جابه‌جا شدند.

وی افزود: همچنین پس از سیل سال ۱۳۸۴ به پیشنهاد استان هیئت‌وزیران جابه‌جایی ۵۰ روستا در گلستان را مصوب کرد و در این مدت هشت روستا جابه‌جا شدند.

انجام مطالعات برای جابه‌جایی ۱۶ روستا

سرپرست اداره کل مدیریت بحران استانداری گلستان ادامه داد: اما پس‌ازآن نظر کارشناسان تغییر کرد چراکه جابه‌جایی هم کار سخت و هم آخرین گزینه بود؛ درعین‌حال در کنار نظرات کارشناسی با مسائل فرهنگی و اجتماعی هم در جابه‌جایی روستاها مواجه هستیم.

وی با اشاره به این‌که هم‌اکنون تعدادی از ساکنان شهر فراغی که در طرح جابه‌جایی قرار داشتند دوباره به روستاهای خود در قپان علیا، سفلی و چاتال بازگشتند، تصریح کرد: در جلسه مدیریت بحران استان در سال گذشته مقرر شد؛ بنیاد مسکن با گرفتن مشاور تا پایان شهریورماه امسال وضعیت ۱۶ روستا را که در طرح جابه‌جایی قرار دارند، تعیین تکلیف کند.

وی با بیان این‌که این موضوع به انجام مطالعات ختم نمی‌شود و اقدام هم دارد، گفت: هم‌اکنون مشاور در حال بررسی است آیا امکان استقرار در این روستاها با اجرای طرح‌های تثبیت و ... وجود دارد یا باید این روستاها جابه‌جا شوند.

جمالی با بیان این‌که سال گذشته طرح مطالعات چهار روستای «نرگس چال» آزادشهر، «کَشکَک» رامیان، «چشمه لی» مراوه‌تپه و «ترنجلی» مینودشت که در معرض رانش قرار دارند، انجام شد افزود: تلاش داریم بر اساس مطالعات انجام‌شده به‌جای جابه‌جایی که کار سختی است اقدامات ایمن‌سازی و تثبیتی ازجمله دیواره‌سازی، شمع‌کوبی، سپرکوبی و زهکشی و همچنین کارهای آبخیزداری، ایجاد سیل بند و ... را انجام دهیم.

وی با اشاره به این‌که بعضی از روستاهای گلستان همچنین درگیر فرونشست و رانش هستند، خاطرنشان کرد: حدود ۱۰ تا ۱۵ روستای استان درگیر این دو پدیده هستند که اغلب آن‌ها در شرق استان و در شهرستان مراوه‌تپه واقع شده‌اند.

تقریباً تمام شهرهای استان مستعد وقوع سیل هستند

درحالی‌که سرپرست اداره کل مدیریت بحران استانداری گلستان از انجام مطالعات روستاهای استان برای اجرای طرح‌های تثبیتی و ایمن‌سازی خبر می‌دهد، معاون فنی و آبخیزداری اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری گلستان به اجرای فعالیت‌های آبخوان‌داری برای مقابله با پدیده‌هایی همچون سیل، لغزش و «گالی» در استان اشاره می‌کند.

عبدالرحیم لطفی به خبرنگار مهر اظهار کرد: اقدامات تا حدود یکی دو سال گذشته بر مدیریت سیلاب و کاهش خسارت ناشی از آن و همچنین کنترل فرسایش و رسوب متمرکز بود.

وی افزود: با چالش‌های موجود در منابع آب، سازمان جنگل‌ها و مراتع کشور در چارت سازمانی تغییراتی ایجاد کرده و اقدامات برای هدف کلی کاهش اثرات سیل و رسوب با راه‌اندازی اداره آبخوان‌داری به سمت کمک به تغذیه منابع زیرزمینی و رژیم پایدار در رودخانه‌ها سوق داده شد.

معاون فنی و آبخیزداری اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری گلستان ادامه داد: فعالیت‌های این حوزه با نگاه مطالعاتی از دی‌ماه سال گذشته آغاز شده است و نقاط پایلوت در استان در حال شناسایی هستند.

وی اضافه کرد: بر اساس مطالعات موجود فعالیت‌های این حوزه در قالب اجرای پروژه‌های سنگی و ملاتی و ... در حال انجام است.

وی با اشاره به این‌که تاکنون باهدف کنترل سیل و تغذیه آبخوان‌ها در گلستان پنج سازه چندمنظوره احداث شده است، از اجرای ۱۶۳ مورد بند خاکی، ۱۲۳ سازه سنگی و ملاتی، سه پروژه پخش سیلاب و ... خبر داد.

لطفی با بیان این‌که تقریباً تمام شهرهای استان از نوکنده در کردکوی تا چهل‌چای در مینودشت مستعد وقوع سیل هستند، خاطرنشان کرد: در شرایطی که ۶۰۰ هزار هکتار از اراضی استان مستعد وقوع سیل هستند و ۱۶ هزار چاه غیرمجاز آبخوان‌های آزاد گلستان را تحت تأثیر قرار داده‌اند، تلاش داریم با اجرای طرح‌های آبخیزداری و آبخوان‌داری که با هزینه بسیار کمی نسبت به سایر پروژه‌ها اجرایی می‌شوند، چالش آب در استان را به‌گونه‌ای دیگر مدیریت کنیم.

انتهای پیام/م