آیت الله خمینی چگونه ملقب به «امام» شد؟

استفاده از عنوان امام برای رهبران مذهبی و سیاسی در میان اهل تسنن موارد متعددی را شامل می شود و پیروان و هواداران این شخصیت ها در جهان عرب از عنوان امام به معنای رهبر و پیشوای سیاسی درباره افراد فراوانی استفاده کرده اند اما بر پایه اهمیت و جایگاهی که برای عنوان و لقب امام در فرهنگ شیعی ایران وجود دارد تقریباً کمتر کسی از میان شخصیت های سیاسی و مذهبی توانسته به صورت گسترده و همه گیر واجد این عنوان و لقب شود و مورد قبول عموم قرار گیرد. امام خمینی(س) از چنان ویژگی و جایگاهی برخوردار بودند که با مقبولیت و گستردگی بی چون و چرایی این عنوان را کسب کردند و این عنوان برای ایشان چنان جا افتاده و مقبول افتاد که ابداع و نخستین به کارگیری آن توسط مبارزین و هواداران حضرت امام نیاز به تحقیق و پژوهش دارد.

رحیم نیکبخت، پژوهشگر تاریخ انقلاب اسلامی در این نوشتار موارد بکارگیری و مقبولیت یافتن عنوان امام خمینی را بر اساس آنچه که در اسناد و مدارک یافتنی بود را بررسی کرده است. این بررسی در میان برخی از اسناد و مدارک آرشیوهای ایران صورت گرفته و ممکن است لزوماً شامل همه اسناد به ویژه آنچه که در فضای حوزه علمیه نجف عنوان امام خمینی برای ایشان بکار گرفته شده، نشود.

پس از آنکه در مراسمی به مناسبت درگذشت حاج آقا مصطفی خمینی فرزند ارشد امام خمینی در مسجد ارک تهران در تاریخ ۱۳۵۶/۸/۸ برگزار گردید، دکتر حسن روحانی پیشنهادی را در مورد ایشان مطرح ساخت که به سرعت مورد تأیید مردم سراسر ایران قرار گرفت. در این مختصر بر آن هستیم مواردی که از لفظ «امام» برای امام خمینی (س) تا قبل از این مراسم استفاده شده را مرور کنیم. پر واضح است این بررسی تاریخی از افتخار دکتر روحانی در طرح و پیشنهاد عنوان «امام خمینی» نمی کاهد به ویژه آنکه عمومیت پیدا کردن این امر پس از مراسم مسجد ارک بوده است.

● خمینی را مثل امام وارد کردند

در بررسی اسناد و منابع تاریخ انقلاب اسلامی اولین جایی که لفظ و عنوان امام برای امام به کار برده شده است به ساواک باز می گردد. در گزارشی که ساواک از سخنرانی روز ۱۳۴۲/۳/۱۳ (عصر عاشورا) تهیه کرده است عنوان گردید: «موضوع: سخنرانی آیت الله خمینی در قم شماره: ۸۳۱/ بخش ۳۱۲

محل: قم تاریخ حادثه: ۱۳۴۲/۳/۱۳

منبع خبر: مأمور ویژه

... اظهار می داشتند در تاریخ قم چنین جمعیتی دیده نشده است. دوازده بلندگو در مسجد اعظم مدرسه فیضیه، صحن بزرگ جلوی میدان نصب کرده بودند... خمینی را مثل امام وارد کردند و تمام جمعیت آنچنان صلوات می فرستادند که تا دو کیلومتر صدای آن می رفت...»

● به نام تو سوگند

به نام تو سوگند عنوان قصیده ای وزین در ۴۸ بیت از نعمت الله میرزازاده با تخلص م آذرم است که در سال ۱۳۴۴ سروده شده است. در این قصیده زیبا که با بیت:

ای ز وطن دور ای مجاهد دَربند/ ای دل اهل وطن به مهر تو پیوند

شروع می شود در وصف رهبر انقلاب اسلامی سروده شده در بیت نهم آمده است:

ای ز وطن دور ای «امام خمینی» / ای تو علی را یگانه پور همانند

از همین شاعر قصیده ای دیگر وجود دارد که «رهبر برگزیده» نام دارد و با بیت زیر شروع می شود:

«الا ای امام بحق برگزیده/ الا ای تو اسلام را نور دیده»

این قصیده در سال ۱۳۴۹ در ۴۹ بیت سروده شده است در این قصیده اشاراتی به طرح درس ولایت فقیه یا حکومت اسلامی امام خمینی هم گردیده است. ابیاتی از این قصیده چنین است:

تویی آن که اسلام بالیده از تو/ به گیتی که اینک نگر این پدیده

امام بحق ای خمینی که ایران/ تو را چند سالی ست دوری کشیده

استاد فرزانه محمدرضا حکیمی نیز در کتاب «سرود جهش ها» که در سال ۱۳۴۲ به رشته نگارش کشید، چنین آورد:... در این روز و روزگار، دیگر این نشان تشیع را بر کسی ندیدیم و این سخن عزیز شیعی «انتم علی احدی الحسنیین» را از کسی نشنیدیم، مگر از پیشوای شیعی اندیش معاصر و یادگار پیشینه های شیعه، امام خمینی...»

● امام المسلمین

آیت الله بنی فضل از علمای مبارز آذربایجانی و از مریدان حضرت امام و شهید آیت الله قاضی طباطبایی هستند که نقش مهمی در ارتباط بین قم و آذربایجان برعهده داشتند. آیت الله مرتضی بنی فضل طی نامه ای در تاریخ ۱۳۴۴/۸/۱۳ پس از تغییر محل تبعید امام از ترکیه به عراق خطاب به رهبر نهضت اسلامی عنوان نموده بود: «محضر انور مقدس حضرت آیت الله العظمی امام المسلمین رئیس الملة و الدین آقای خمینی مدظله العالی جعلنا فداک»

بین آیت الله بنی فضل و آیت الله حاج آقا مصطفی خمینی دوستی و رفاقتی هم وجود داشته است. در تأیید این دوستی در قسمت پایانی نامه می خوانیم: «به حضور محترم حضرت مستطاب حجت الاسلام والمسلمین آقای آقا مصطفی به عرض سلام و ابراز مراتب ارادت مُصدعم»

● ذبوا فی الامام الخمینی

آیت الله محمدباقر صدر جمله ای معروف دارد که مراتب معنوی رهبر نهضت اسلامی را نشان می دهد. موضوع صریح و قاطع حضرت امام در مقابل رژیم بعثی عراق که بر آن بود علما و طلاب حوزه علمیه نجف را از این کشور اخراج نماید موجب نزدیکی هرچه بیشتر شهید محمدباقر صدر به حضرت امام گردید. نزدیکی و ارادت شهید صدر از جمله ای که بیان کرده روشن می شود: «ذبوا فی الامام الخمینی کما ذاب فی الاسلام»؛ «ذوب شوید در امام خمینی همچنان که او در اسلام ذوب شده است.»

● ابراهیم زمان؛ امام خمینی

رحلت غریبانه حاج آقا مصطفی خمینی از «الطاف خفیه الهی» بود. این لطف الهی در زمانی اتفاق افتاد که می رفت مسیر تاریخ ایران در فضای باز سیاسی دیکته ای کار تر به سمت و سویی دیگر سوق کند. این رحلت سراسر ایران را در ماتم و اندوه فرو برد. موجی که این حادثه تلخ ایجاد کرد تمام تلاش های چندین ساله رژیم پهلوی در مبارزه با مبارزات و یاد و نام امام خمینی را برهم زد. در سراسر ایران مریدان و علاقمندان حضرتش با برپایی مراسم گرامیداشت یاد حاج آقا مصطفی و تجلیل از مبارزات حضرت امام پرداختند. مهم ترین مراسم بزرگداشت در مسجد ارک تهران با برنامه ریزی مبارزان مسلمان برگزار گردید. انتخاب یک سخنران برجسته، برای این مراسم بسیار حساس و در عین حال مهم بود، سرانجام پس از مشورت فراوان حجت الاسلام حسن روحانی انتخاب شد. وی درباره انتخاب خویش می گوید: «... مرحوم مطهری به من زنگ زد و گفت: «ما می خواهیم دو مجلس مهم برقرار کنیم، یکی در تهران و دیگری در قم، شما یکی از این دو شهر را انتخاب کنید و به منبر بروید...»من جواب دادم که ممنوع المنبر هستم، او گفت: «همین خوب است که شما ممنوع المنبرید، پس شما تهران را قبول کنید» و همان بعدازظهر به من زنگ زد که جلسه در مسجد ارک است.» وی در ادامه سخنان خود درباره کارهای قبل از رفتن به این مراسم چنین می گوید: «مرحوم مطهری و بازرگان و... صاحبان مجلس بودند... من چون ممنوع المنبر بودم، مطمئن بودم که دستگیر می شوم، لذا با مراجعه به یکی از دوستان، مقداری پول گرفتم و گفتم من دارم می روم و دیگر برنمی گردم، شما این پول را داشته باشید و اگر حادثه ای پیش آمد، من به فلانی و فلانی سفارش کرده ام، وصیت نامه ای هم نوشتم، اگر طوری شدم این را عمل کنید... با آقای اکرمی به طرف مسجد ارک حرکت کردیم، طوری حرکت کردیم که قبل از شروع ساعت به مجلس برسیم، این بدین علت بود که احتمال داشت که [ساواک می دانست] من می خواهم به منبر بروم و من را بیرون مجلس بگیرند، لذا زود تر رفتیم که بعد از منبر ما را بگیرند. وقتی رسیدیم نیروهای نظامی فراوانی آمده بود. تمام خیابان های اطراف مسجد ارک کامیون های ارتش بود، نیروهای شهربانی خیلی آمده بودند و جو، جو نظامی بود. چند افسر شهربانی هم داخل حیاط [مسجد ارک] بودند، حتی تعدادی ماشین پشت دادگستری چیده بودند، پشت بام مسجد هم نیرو بود، ما وارد مسجد شدیم، هنوز کسی نیامده بود، عده ای از دوستان در حیاط بودند. یادم است آقای موسوی خوئینی ها در حیاط بود. ایشان برگه ای به من دادند که برای مردم اعلام کنم که مثلاً در شب دیگری در مسجد «همت»، یک مجلس هست، آقای خلخالی را دیدم، مرحوم مطهری جلوی در به عنوان صاحب مجلس ایستاده بود و بازرگان و تمام ملی ها بودند... آقای فلسفی، خزعلی، بازاری ها، بچه های مؤتلفه، دانشجو ها همه حضور داشتند.» بر اساس گزارش ساواک عده زیادی از مردم قم نیز به وسیله اتوبوس هایی که از طرف مرتضی حائری و به دستور آیت الله پسندیده اجاره شده بود، به تهران و به مسجد ارک آمده بودند. حجت الاسلام آقای روحانی پس از ورود به مسجد، روی منبر قرار گرفت و سخنرانی تاریخی خویش را آغاز کرد. دکتر روحانی درباره آن پیشنهاد مهم چنین می گوید: «من در مسیر راه که به مسجد می آمدم، اصل اینکه در سخنرانی از کجا وارد بحث شوم، در ذهنم بود. شب قبل فکر کرده بودم و در ذهنم این بود که امام را به ابراهیم خلیل و حاج مصطفی را به اسماعیل تطبیق دهم و حتی آیه هم در ذهنم بود که شب قبل فکر کرده بودم...»

وی در ادامه مصاحبه درباره اطلاق واژه «امام» برای آیت الله خمینی می گوید: «وقتی به مسجد می آمدم در ذهنم بود که لقب امام را برای رهبر انقلاب پیشنهاد کنم [با خود فکر می کردم] آیا این را بگویم مورد پذیرش قرار می گیرد یا خیر. دوم آنکه کلام امام در جامعه خیلی واژه مقدسی بود و معمولاً مردم این واژه را برای ائمه معصومین و امامان اطلاق می کردند؛ اگر ما این را بگوییم، برای مردم عجیب و غریب نیست! نمی گویند می خواهند یک امام سیزدهم درست کنند، من همین طور مردد بودم تا اینکه در کنار مسجد تصمیم گرفتم که بگویم.»