نماز، الگوي يك جامعه ي پيشرفته

به گزارش خبرنگار زرین نامه؛ اين مقاله پژوهشي به تبيين «نظام اجتماعي ملي» تحت عنوان « نماز، الگوي يك جامعه ي پيشرفته » پرداخته كه بيان كند هدف شارع مقدس از اقامه ي نماز، فراتر از يك عبادت فردي « مهندسي نظام اجتماعي » جوامع بشري بوده است·

نگاه برنامه اي به نماز قرآن كريم ، اساسي ترين متن معرفتي اسلام ، در يك نگاه برنامه اي به نماز، اينگونه وارد موضوع مي شود:

« بسم الله الرحمن الرحيم. الم تلك ء ايات الكتب الحكيم. هدي و رحمه للمحسنين. الذين يقيمون الصلوه و يوتون الزكوه و هم بالاخره هم يوقنون . اولئك علي هدي من ربهم و اولئك هم المفلحون ».

« بنام خداي رحمان رحيم . الم . اين آيات كتاب حكيم است . مايه ي هدايت و رحمت براي نيكوكاران است . همانان كه نماز را برپا مي دارند و زكات مي پردازند و آنان ] كه [ به آخرت يقين دارند . آنان ، مشمول هدايت الهي ، و از رستگاران هستند . » 1

ورود به مدخل بحث

براي ورود به مدخل بحث ، تحت عنوان « نماز ، الگوي يك جامعه ي پيشرفته » ابتدا بايد ديد « لغت شناسان » و « خود قرآن » چه تعريفي از نماز ارايه كرده اند.

تعريف واژه ي نماز

الف ـ نماز در لغت: اصطلاح واژه ي فارسي «نماز» از لفظ پهلوي «نماك» گرفته شده است و آن هم به نوبه ي خود از ريشه ي باستاني «نم» به معني خم شدن و تعظيم كردن گرفته شده است كه به تدريج بر معني «صلات» يا عبادت ويژه ي مسلمين اطلاق گرديده است4 2 « خدمت و بندگي، بندگي، اطاعت، فرمانبرداري، سجده، سجود، سر به زمين نهادن، سر فرود آوردن براي تعظيم ، سجده، كرنش، تكريم، تعظيم ... عبادت مخصوص مسلمانان كه بطور وجوب و در شبانه روز پنج بار ادا كند. صلاه 5 3» نيز آمده است.

ب ـ نماز در قرآن: با توجه به اينكه در بند هـ از فصل دوم همين بخش تحت عنوان « نماز » ذيل موضوع « حقيقت ذكر » به موضوع نماز تحت عنوان، تعريف، تاريخچه، نماز در قرآن، انواع نماز و ... پرداخته شده است؛ از پرداختن دوباره به آن ،خودداري و بر اساس تعاريف برنامه اي انجام شده انشاء الله تحليل « نگاه برنامه اي به نماز » را مورد توجه قرار خواهيم داد.

قرآن و آيات نماز

جهت درك بيشتر از نگاه قرآن به نماز، بخشي از آيات مهم كه در ذات و متن خود، نماز را به صورت برنامه اي ارايه كرده اند، با ذكر عنوان اصلي و شماره ي آيه جهت آگاهي بيشتر خوانندگان عزيز ليست مي كنيم:

1ـ نماز، برنامه اي شبانه روزي ( اسراء / 79 ـ 78 ) و ( هود / 115 ـ 114 )

2ـ نماز، وظيفه ي امام و رهبر جامعه ( انبياء / 73 )

3 ـ نماز، وظيفه حاكمان ( حج / 41 ) و ( نور 56 ـ 55 )

4ـ نماز، برنامه‌ي امت وسط ( حج / 78 )

5ـ حفظ نماز، وظيفه ي مؤمنان ( مؤمنون / 11 ـ 1 )

6ـ اقامه ي نماز، وظيفه ي مؤمنان ( نمل / 4 ـ 1 )

7ـ اقامه ي نماز ، وظيفه ي محسنين ( لقمان / 5 ـ 1 )

8ـ اقامه ي نماز ، وظيفه ي همگان در قالب شورا ( شوري / 39 ـ 38 )

9ـ نماز، برنامه، بودجه، هدف ( نمل 4 ـ 1 ) و ( لقمان 5 ـ 1 )

10ـ نقش آموزش در اقامه ي نماز ( امر به معروف و نهي از منكر )

نماز برنامه ي زندگي است و اجراي آن به حاكميت احتياج دارد و حاكميت بدون مشاركت مردم شكست خواهد خورد، حضور مردم با (آموزش فرصت ها و چالش ها)، صبر در كارها، ميانه روي، عدم تكبر، توجه و سخن نرم با آنها ميسر است.

11ـ نماز ( شب ) و قرآن ( مزمل / 20 ) و . . .

12ـ نماز جمعه ، همايش هفتگي نمازگزاران ( جمعه / 11 ـ 9 )

13ـ جهنم ، نتيجه ي ترك نماز ( مدثر / 47 ـ 38 ) و ( ماعون 7 ـ 4 )

14ـ نماز و بهشت ( معارج 35 ـ 19 )

بررسي ساختاري اعمال و اذكار نماز

الف ) مقدمات نماز

«مقصود از مقدمات، چيزهايي است كه انجام يا تهيه آنها قبل از نماز، لازم است1 » چون قرآن كريم از نماز به «برپا كردن و اقامه » ياد مي كند پس نماز همچون يك ساختمان، سازه اي است فرهنگي اجتماعي، همانطور كه يك عمارت قبل از اجرا مقدماتي همچون طرح و نقشه، مجوز ساخت، مصالح ساختماني، معمار و ... لازم دارد، پس نماز را نيز مقدماتي لازم است كه عبارتند از:

1 ـ وقت نماز

2 ـ قبله

3 ـ پوشش ( لباس نمازگزار )

4 ـ مكان ( مكان نمازگزار )

5 ـ اذان و اقامه

6 ـ حضور قلب 1 2

وقت نماز: وقت و زمان در برنامه ها يكي از اركان مهم است كه بايد مدنظر قرار گيرد . اگر اين مهم در برنامه ها منظور نگردد و در مراحل مختلف برنامه، تعريف زماني نشود ، نمي توان پيش بيني كرد كه كدام كار ، در چه زماني ، براي بهره برداري آماده مي گردد ؟

از آنجا كه در اين تحقيق ، نماز را يك برنامه ي كامل براي زندگي برتر و كاركرد آن را از آغاز تا پايان حيات دنيوي «واوصاني بالصلوه و الزكوه مادمت حيا 2 3» و آثار آن را مربوط به دنيا و آخرت مي دانيم ، پس بايد در لحظه لحظه ي زندگي ايفاي نقش نموده ، تاثير گذار و زندگي آفرين باشد. لذا قرآن كريم آن را «فرمان مبتني بر زمان » كتابا موقوتا3 4ـ معرفي كرده است و كتابهاي فقهي نيز « وقت شناسي » را اولين مقدمه از مقدمات نماز برشمرده و براي هر نمازي وقت مشخصي تعريف كرده اند.

ـ قبله: « نماز، رو به كعبه ي مقدس برگزار مي شود؛ جهتي كه به آن رو مي كنيم و به نيايش خداوند مي پردازيم «قبله » نام دارد ... مسلمانان بايد، در عبادت روبه كعبه كنند حتي در كارهايي همچون خواب و خوراك خوبست به سمت قبله باشند . ذبح حيوانات بايد روبه قبله باشد ،وگرنه گوشت آنها حرام مي شود اين جهت گيري در همه ي امور به سوي كعبه ي توحيد ، درس ايمان و يادخدا به مسلمانان مي دهد تا همواره توجه به خانه ي معبود داشته باشند و از غفلت به در آيند ».4 1

قرآن كريم اين سمت گيري را زماني با ارزش و نتيجه بخش مي بيند كه همراه با برنامه اي نيكو (شايد بتوان گفت : برترين برنامه و شايسته ترين برنامه ها ) باشد ، تا به خداي متعال ، مرجع و عاقبت همه ي امور ختم گردد.

وَ مَن يُسْلِمْ وَجْهَهُ إِلىَ اللَّهِ وَ هُوَ محُْسِنٌ فَقَدِ اسْتَمْسَكَ بِالْعُرْوَةِ الْوُثْقَى‏ وَ إِلىَ اللَّهِ عاقِبَه الْأُمُورِ(لقمان/ 22) كسى كه روى خود را تسليم خدا كند در حالى كه نيكوكار باشد، به دستگيره محكمى چنگ زده (و به تكيه‏گاه مطمئنى تكيه كرده است) و عاقبت همه كارها به سوى خداست‏.

- لباس و مكان نمازگزار: « لباس » و « مكان » نمازگزار هر كدام نقش خود را ايفا مي كنند ، اما هر دو بايد شروطي را داشته باشند، تا بتوان نماز را در آنها اقامه كرد.

لباس بايد پاك و ازمال حلال تهيه شده باشد ، طلا بافت و حرير (براي مردان ) نباشد 1 2 همچنين مكان و لباس نمازگزار، ضمن اينكه بايد پاك باشد، الزاما بايد غصبي و از مال حرام نباشد و...

اگر به حساسيت ويژه اي كه قرآن و سنت پيامبر اكرم و به پيروي از آنان، فقهاي بزرگوار مسلمان به موضوع لباس و مكان نمازگزار داده اند توجه كنيم، به وضوح در مي يابيم كه عدالت و مراعات حقوق ديگران ( حتي به باريكي يك نخ ) در برنامه ي نماز، ديده شده است كه به جامعه حيات و زندگي بدهد و از مهمترين عوامل اختلاف (كه مسايل مالي و بي‌عدالتي هاست ) پيش گيري نمايد.2 3

- اذان و اقامه: « اذان و اقامه شعارهايي هستند سكوت شكن، موزون، كوتاه، پرمحتوا وسازنده، كه در بردارنده ي اساسي ترين پايه هاي اعتقادي و جهت گيري مسلمانان مي باشند. اذان، اعلام موجوديت اسلام، معرفي عقايد و اعمال مسلمانان و فرياد عليه معبودهاي خيالي است. اذان ، نشانه‌ي باز بودن فضاي تبليغات ، و اعلام مواضع فكري مسلمين به صورت روشن و صريح است ... بي جهت نيست كه گلادستون (سياستمدار انگليسي ) در پارلمان گفته بود : تا نام محمد صلي الله عليه و آله بر فراز مأذنه‌ها بلند است  و تا كعبه برپا و قرآن راهنماي مسلمانان است، امكان ندارد پايه هاي سياست ما در سرزمين هاي اسلامي استوار و برقرار گردد .»3 1

در واقع اذان خلاصه و فشرده ي دين « لوح فشرده ي اسلام » است تا مجري برنامه ي نماز قبل از اجرا ، مروري گذرا بر همه ي آن داشته باشد و بداند كه نماز را به عنوان يك برنامه ، برنامه ي زندگي در راستاي كدام مجموعه ي بزرگتر، عملي و اجرا مي كند و اين همه اصرار بر انجام و بيان اذان و اقامه‌ي قبل از نماز ... قطعا حكمت و دليل داشته است كه به آن اصرار ورزيده شده است آيا دليلي از اين واضح تر كه :

1 ـ اذان و اقامه ، تبليغ دين ، بطور خلاصه و فشرده ( تبليغ سريع ) مي باشد.

2 ـ اذان و اقامه ، يادآوري مسير صحيح اجراي پروژه ي نماز در راستاي ، قاعده ي طبيعي آفرينش « انالله و انا اليه راجعون » است.

3 ـ اذان و اقامه ، گرم كردن موتور پرواز، هواپيماي وجود مادي و معنوي سالك الي الله است.

4 ـ اذان و اقامه، اعلام مبارزه با همه ي مظاهر شرك و بت پرستي در هر عصر و نسل، و تاكيد بر ورود خالصانه به نماز است و... 

ـ حضور قلب: انجام هر كاري ، آنگاه مقرون به صحت و درستي است و نتيجه مطلوب و پيش بيني شده از آن حاصل

مي شود كه مجريان آن اولا آگاهي و تخصص كامل بر پروژه ثانيا هوشياري و اعتقاد لازم را نسبت به انجام آن داشته باشند . پس هر « محسن » نمازگزاري بايد آگاهي لازم از مباني فكري و احكام نماز داشته باشد همچنين سعي كند در حال نماز ، مقام آنكس (خدا ) را كه با او مكالمه و محاوره مي كند درك كند ، تا حضور قلب او بيشتر و بركت نمازش باقي و ماندگار باشد « القلب حرم الله و لاتسكنوا حرم الله غير الله » 1

ـ شاخصه هاي پيشرفت يا عقب افتادگي براي تشخيص پيشرفت يا عقب ماندگي ملت هاي دنيا ، حداقل شاخصه هايي كه مي توان ارايه كرد عبارتند از:

1 ـ مديريت زمان و تنظيم دقيق برنامه ها ـ كوتاه ، ميان و بلند مدت ـ ( وقت شناسي )

2 ـ هدف و تعيين محتواي برنامه ها ( قبله شناسي )

3 ـ اقتصاد پويا و عدالت محور ( غصبي نبودن لباس و مكان نمازگزار )

4 ـ بهداشت و سلامتي عمومي ( طهارت )

5 ـ مشاركت سياسي اجتماعي ـ دموكراسي ، مردم سالاري ـ ( نماز جماعت )

نخستين سئوالي كه در اولين نگاه به شاخصه هاي فوق ، در ذهن متبادر مي شود اين است كه چرا « جايگاه علم و فن آوري » در اين شاخصه ها نامعلوم است ؟

در پاسخ بايد گفت « دانايي‌عمومي » مقدمه ي تعيين اهداف ، برنامه ريزي ، تنظيم اقتصاد بازار ، تأمين بهداشت و ايجاد فرهنگ مشاركت براي عموم مردم است و « علوم تخصصي » براي مراكز علمي و دانشگاهي ، مجريان و برنامه ريزان سياسي اجتماعي ، ضرورتي اجتناب ناپذير مي باشد كه بدون آنها ، طرح شاخصه هاي پيشرفت ، مقدور نخواهد بود ، لذا « علم و فن آوري » مقدمه ي ضروري و امري بديهي بوده است كه از ذكر آن به عنوان يكي از شاخصه ها امتناع كرده ايم.

مقايسه‌ي شاخصه هاي پيشرفت با « نماز »

1ـ مديريت زمان و تنظيم دقيق برنامه ها ( وقت شناسي )

قرآن كريم در آيات 238 بقره ، 114 هود ، 162 انعام و . . . از جمله آيه ي 103 سوره ي نساء به موضوع « وقت شناسي » به عنوان اولين مقدمه ي واجب نماز پرداخته است تا توجه به زمان و تقسيم آن به قطعات كوچك ، متوسط و بلندمدت ، برنامه ريزي دقيق در امور زندگي و گذر عمر را به عنوان يك شاخصه ي مهم براي پيشرفت گوشزد نمايد.

فَإِذَا قَضَيْتُمُ الصَّلَوةَ فَاذْكُرُواْ اللَّهَ قِيَمًا وَ قُعُودًا وَ عَلىَ‏ جُنُوبِكُمْ فَإِذَا اطْمَأْنَنتُمْ فَأَقِيمُواْ الصَّلَوةَ إِنَّ

الصَّلَوةَ كاَنَتْ عَلىَ الْمُؤْمِنِينَ كِتَبًا مَّوْقُوتًا(نساء /103)

و هنگامى كه نماز را به پايان رسانديد، خدا را ياد كنيد ايستاده، و نشسته، و در حالى كه به پهلو خوابيده‏ايد! و هر گاه آرامش يافتيد (و حالت ترس زايل گشت)، نماز را (به طور معمول) انجام دهيد، زيرا نماز، وظيفه ثابت و معيّنى براى مؤمنان است!

2ـ تعيين اهداف و محتواي برنامه ها ( قبله شناسي )

دومين مقدمه ي واجب نماز نيز در آيات 163 ـ 161 انعام و 145 ـ 144 و 150 ـ 149 بقره ، 125

نساء و . . . از جمله آيه ي 22 سوره لقمان ، مورد تأكيد قرار گرفته است تا رسيدن به اهداف و تحقق مراحل اجرايي كار را به عنوان شاخصه ي مهم ديگر بيان كرده باشد.

وَ مَن يُسْلِمْ وَجْهَهُ إِلىَ اللَّهِ وَ هُوَ محُْسِنٌ فَقَدِ اسْتَمْسَكَ بِالْعُرْوَةِ الْوُثْقَى‏ وَ إِلىَ اللَّهِ عَقِبَةُ الْأُمُورِ(لقمان /22)

كسى كه روى خود را تسليم خدا كند در حالى كه نيكوكار باشد، به دستگيره محكمى چنگ زده (و به تكيه‏گاه مطمئنى تكيه كرده است) و عاقبت همه كارها به سوى خداست‏.

ناگفته نماند كه اگر هدف و قبله آمالي براي كارها تعريف نشود و انسان قبل از شروع آن چشم انداز و مقصد روشني نداشته باشد ، انگيزه ي تلاش و فعاليت در او خواهد مرد.

« هدف حيات طبيعي در مكتب دين ، آماده شدن ] براي [ ورود به حياط حقيقي ابدي ] بهشت [ است كه از همين زندگاني ] دنيا [ شروع مي‌شود . . . و آنچه كه نعمت اعلاي بهشتي است ، دو موضوع است : يكي آنچه كه خود انسان ها انتخاب مي كنند « لهم فيها ما يشاءون »* [1] و دوم لقاء الله ( ملاقات خدا ) و رضوان الله ( رضايت خدا ) كه عالي ترين كمال ] و هدف [ انساني است ».1[2]

3ـ اقتصاد پويا و عدالت محور ( عدالت اقتصادي )

به زرافت نخ در آيات 5 لقمان ، 38 شوري ، 37 نور ، 29 فاطر ، 20 مزمل ، 47 ـ 42 مدثر و . . . از جمله آيه ي 41 سوره ي حج به مفاهيمي چون پرداخت زكات ، دادن انفاق ، غرق نشدن در تجارت ، توجه به بيچارگان و پر كردن چاله هاي اقتصاد، اجتماعي جامعه همچنين عدم ستم اقتصادي و مصرف حرام مال و سرمايه ي مردم متذكر مي شود تا فرهنگ عدالت اقتصادي را به عنوان « سومين مقدمه ي واجب نماز » تبيين كرده باشد.

ـ‌ عدالت اقتصادي به تنظيم برنامه ، تعيين بودجه و هدف و نيروي كارآمدي همچون « محسنين » نياز دارد كه از متن آيه ي ذيل بر مي آيد:

الَّذِينَ يُقِيمُونَ الصَّلَوةَ وَ يُؤْتُونَ الزَّكَوةَ وَ هُم بِالاَْخِرَةِ هُمْ يُوقِنُونَ(4)أُوْلَئكَ عَلىَ‏ هُدًى مِّن رَّبِّهِمْ

وَ أُوْلَئكَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ(لقمان /5)

همانان كه نماز را برپا مى‏دارند، و زكات را مى‏پردازند و آنها به آخرت يقين دارند.

(4)آنان بر طريق هدايت از پروردگارشانند و آنانند رستگاران(5) مشورت و مشاركت همگاني ( شورا ) براي تحقق برنامه ها لازم است كه آيه ي ذيل آن را متذكر شده است.

وَ الَّذِينَ اسْتَجَابُواْ لِرَبهِِّمْ وَ أَقَامُواْ الصَّلَوةَ وَ أَمْرُهُمْ شُورَى‏ بَيْنهَُمْ وَ مِمَّا رَزَقْنَهُمْ يُنفِقُونَ(شوري/ 38)

و كسانى كه دعوت پروردگارشان را اجابت كرده و نماز را برپا مى‏دارند و كارهايشان به صورت مشورت در ميان آنهاست و از آنچه به آنها روزى داده‏ايم انفاق مى‏كنند.

4ـ سلامتي و بهداشت عمومي ( طهارت )

رعايت بهداشت عمومي و تأمين سلامتي همنوعان ، در سراسر سنت پيامبر اكرم و آيات قرآن موج مي زند، آيات 14 ـ 12 طه، 18 ـ 17 توبه، 26 حج، 125 بقره، 6 مائده و . . . گوشه اي از توجه ي قرآن به سلامتي و بهداشت عمومي تحت عنوان طهارت ـ از مقدمات واجب نماز ـ و شاخصه هاي پيشرفت جامعه است.

ـ سلامتي و بهداشت ( طهارت ) در جنبه ي فردي مثل:

يَأَيهَُّا الَّذِينَ ءَامَنُواْ إِذَا قُمْتُمْ إِلىَ الصَّلَوةِ فَاغْسِلُواْ وُجُوهَكُمْ وَ أَيْدِيَكُمْ إِلىَ الْمَرَافِقِ وَ امْسَحُواْ بِرُءُوسِكُمْ وَ أَرْجُلَكُمْ إِلىَ الْكَعْبَينْ‏ِ وَ إِن كُنتُمْ جُنُبًا فَاطَّهَّرُواْ وَ إِن كُنتُم مَّرْضىَ أَوْ عَلىَ‏ سَفَرٍ أَوْ جَاءَ أَحَدٌ مِّنكُم مِّنَ الْغَائطِ أَوْ لَمَسْتُمُ النِّسَاءَ فَلَمْ تجَِدُواْ مَاءً فَتَيَمَّمُواْ صَعِيدًا طَيِّبًا فَامْسَحُواْ بِوُجُوهِكُمْ وَ أَيْدِيكُم مِّنْهُ مَا يُرِيدُ اللَّهُ لِيَجْعَلَ عَلَيْكُم مِّنْ حَرَجٍ وَ لَكِن يُرِيدُ لِيُطَهِّرَكُمْ وَ لِيُتِمَّ نِعْمَتَهُ عَلَيْكُمْ لَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ( مائده / 6)

اى كسانى كه ايمان آورده‏ايد! هنگامى كه به نماز مى‏ايستيد، صورت و دستها را تا آرنج بشوييد! و سر و پاها را تا مفصل [برآمدگى پشت پا] مسح كنيد! و اگر جنب باشيد، خود را بشوييد (و غسل كنيد)! و اگر بيمار يا مسافر باشيد، يا يكى از شما از محل پستى آمده [قضاى حاجت كرده‏]، يا با آنان تماس گرفته (و آميزش جنسى كرده‏ايد)، و آب (براى غسل يا وضو) نيابيد، با خاك پاكى تيمم كنيد! و از آن، بر صورت [پيشانى‏] و دستها بكشيد! خداوند نمى‏خواهد مشكلى براى شما ايجاد كند بلكه مى‏خواهد شما را پاك سازد و نعمتش را بر شما تمام نمايد شايد شكر او را بجا آوريد!

ـ سلامتي و بهداشت ( طهارت ) در جنبه ي اجتماعي مثل :

وَ إِذْ جَعَلْنَا الْبَيْتَ مَثَابَةً لِّلنَّاسِ وَ أَمْنًا وَ اتخَِّذُواْ مِن مَّقَامِ إِبْرَهِمَ مُصَلىًّ وَ عَهِدْنَا إِلىَ إِبْرَهِمَ وَ إِسْمَعِيلَ أَن طَهِّرَا بَيْتىِ‏َ لِلطَّائفِينَ وَ الْعَكِفِينَ وَ الرُّكَّعِ السُّجُودِ(بقره /125)

و (به خاطر بياوريد) هنگامى كه خانه كعبه را محل بازگشت و مركز امن و امان براى مردم قرار داديم! و (براى تجديد خاطره،) از مقام ابراهيم، عبادتگاهى براى خود انتخاب كنيد! و ما به ابراهيم و اسماعيل امر كرديم كه:

«خانه مرا براى طواف‏كنندگان و مجاوران و ركوع‏كنندگان و سجده كنندگان، پاك و پاكيزه كنيد!»

5 ـ مشاركت سياسي اجتماعي ( نماز جماعت )

قطعاً يكي از عوامل و شاخصه هاي مهم پيشرفت هر جامعه ، دلسوزي و مشاركت همگاني در اجراي برنامه هاي زندگي اجتماعي ، اقتصادي ، فرهنگي ، سياسي و. . . مي باشد . يعني اينكه توجه به انجام شدن صحيح امور و برنامه ها بايد به صورت فرهنگ درآمده و اكثريت قاطع مردم خواهان آن ـ در عقيده و عمل ـ باشند.

قرآن كريم نيز در آيات 43 بقره، 38 شوري، 41 حج و . . . مسلمانان را به سمت و سوي اين عامل سرنوشت ساز فرا مي خواند.

ـ مشاركت عمومي، لازمه ي تحقق حكومت:

الَّذِينَ إِن مَّكَّنَّهُمْ فىِ الْأَرْضِ أَقَامُواْ الصَّلَوةَ وَ ءَاتَوُاْ الزَّكَوةَ وَ أَمَرُواْ بِالْمَعْرُوفِ وَ نَهَوْاْ عَنِ الْمُنكَرِ وَ لِلَّهِ عَقِبَةُ الْأُمُورِ(حج / 41)

همان كسانى كه هر گاه در زمين به آنها قدرت بخشيديم، نماز را برپا مى‏دارند، و زكات مى‏دهند، و امر به معروف و نهى از منكر مى‏كنند، و پايان همه كارها از آن خداست!

در آيه ي 22 سوره لقمان « هدف الهي » و قبله ي آمال مورد تأكيد قرار گرفته ، قبله اي كه عاقبت امور آن خداست، اما در آيه ي 41 سوره ي حج به اجرا و حكومت ] اقامه نماز ( برنامه ) و پرداخت زكات ( بودجه ) و همراه كردن مردم با آموزش فرصت ها و چالش ها ( امر به معروف و نهي از منكر ) [ اشاره مي كند، يعني اينكه هدف و اجرا بايد منطبق بر هم باشند تا به مقصد مورد نظر ( و الي الله عاقبه الامور ) رسيد.

ـ شورا ها، ساز و كار فرهنگ سازي مشاركت عمومي:

وَ الَّذِينَ اسْتَجَابُواْ لِرَبهِِّمْ وَ أَقَامُواْ الصَّلَوةَ وَ أَمْرُهُمْ شُورَى‏ بَيْنهَُمْ وَ مِمَّا رَزَقْنَهُمْ يُنفِقُونَ(شوري/ 38)

و كسانى كه دعوت پروردگارشان را اجابت كرده و نماز را برپا مى‏دارند و كارهايشان به صورت مشورت در ميان آنهاست و از آنچه به آنها روزى داده‏ايم انفاق مى‏كنند، با نگاهي به آيات قرآن و ترجمه ي آنها ، در مي يابيم كه تمام شاخصه هاي يك جامعه ي پيشرفته، همراه نماز آمده است.

جالب توجه اينكه: اين شاخصه ها بيش از 1429 سال در مقدمات نماز آمده و هر مسلماني، ابتدا بايد آنها را اجرائي و عملياتي كند، سپس وارد اذكار نماز شود اين بدان معنا است كه مقدمات نماز خود ايده ي تشكيل يك جامعه پيشرفته، مبتني بر انديشه هاي بنيادين نماز است. نمازي كه ستون دين، اقامه كننده ي حق و دفع كننده زشتي ها و ناشايست هاست.

جدول مقايسه ي شاخصه هاي پيشرفت با مقدمات نماز 

مفاهيم زيربنايي مديريت در نماز :

علاوه بر جدول مقايسه ي شاخصه هاي پيشرفت با مقدمات نماز، سئوال ديگر اينكه آيا قضاياي اساسي زيربناي مفاهيم مديريت كه قبلاً در صفحه‌ي دو ذيل عنوان برنامه چيست؟ ذكر كرديم در ساختار نماز ديده شده است يا خير؟ چرا كه در هر مجموعه ي سازماني اگر اين موارد وجود داشت توان مديريت خود و فرآيند توليد و خدمات را خواهد داشت، آيا نماز اينچنين است؟

1. مديريت يك فرآيند است و نماز نيز يك فرآيند مي باشد كه از بدو تولد با «‌ اذان و اقامه » تا پايان عمر « نماز ميت » و حتي آثار آن در حيات اخروي ادامه دارد.

2. مفهوم نهفته مديريت هدايت تشكيلات انساني است و نماز با هدايت فرد و تشكيلات عظيمي چون مسجد، جمعيت نمازگزاران، امام جمعه و جماعت در واقع به طور نهفته انسان هاي مخاطب خود را به سوي لطف و كمال و پرهيز از فحشا و منكر هدايت مي كند.

3. با ايجاد پروسه اجتماعي شدن در افراد و اجتماع هفتگي آنان ( همراه با اطلاع رساني از حوادث سياسي و اجتماعي هفته و بيان تشريحي مفاهيمي چون تقوا و . . . نمازگزاران را در اتخاذ تصميم منطقي و متناسب با زمان و مكان ياري مي كند.

4. مديريت كارا، تخصص و مصرف مدبرانه به عنوان يكي از مفاهيم زيربنايي مديريت، در نماز هويداست:

ـ ساخت و ساز مسجد و مصلي ( محل تجمع نمازگزاران ) توسط خود آنها.

ـ اجتماع هفتگي نمازگزاران در مصلي براي نماز جمعه و آشنا شدن با مفاهيم ديني ( تقوا ) و مسايل روز ( تذكرات علمي ، سياسي، اجتماعي و...)

ـ برنامه ريزي ، هدفمندي برنامه ها، اقتصاد سالم، سلامتي و بهداشت عمومي و . . . فقط با دانايي و تخصص لازم ، ممكن است (مقدمات نماز).

ـ تأكيد بر شاخصه هايي براي لباس و مكان نمازگزار، كيفيت و كميت مصرف آب و لوازم وضوء بهترين شيوه ي مصرف مدبرانه مي باشد كه نماز ارايه كرده است.

5. همه ي نماز هدفداري و هدف سازي براي اصلاح فرد، اجتماع و آخرت انسان نمازگزار است كه به خوبي از محتواي مفاهيم و از كار آن قابل درك مي باشد.

نتيجه اينكه :

اگر يك مسلمان بداند كه : الصلوه عمودالدين ان قبلت قبل ماسويها و ان ردت ردماسويها « نماز مهمترين اعمال ديني است كه اگر قبول درگاه خداوند عالم شود، عبارتهاي ديگر هم قبول مي شود و اگر پذيرفته نشود اعمال ديگر هم قبول نمي شود 1 » خواهد فهميد كه نماز وسيله ي سنجش همه چيز اوست پس بايد قبل از ورود به نماز برنامه ها و اهداف خود را مشخص ، و در اجراي آن سرمايه ، مكان و لباسش ذره اي از مال ديگران نباشد ( غصبي نباشد )، پاك و نظيف باشد و در همه امور مملكت خود همچون نماز جماعت ، دلسوزانه و فعال شركت داشته باشد.

نویسنده: حاج علی اصغر زنگانه پژوهشگر علوم قرآنی