تعزیه خوانی در ایران از زمان فتحعلی شاه تا دوره رضاخان

به گزارش زرین نامه ؛ از قدیم الایام یکی از مراسم پرشور مذهبی که همه ساله در ماه محرم در مناطق مختلف کشور برپا می‌ شود؛ شبیه‌ خوانی یا تعزیه ‌خوانی است.

گفتنی است که سرزمین پهناور و عزیز ایران با همه تنوع اقلیمی، قومی و گویش ها، دارای اشتراکات فرهنگی زیادی است؛ بسیاری از آداب و رسوم و علایق مذهبی و ملی در سراسر کشور با کمی تفاوت در ظاهر با علاقه و شور توسط ساکنان این سرزمین دنبال می شود.

از این رو در استان های مختلف از شمالی ترین شهرهای خراسان و آذربایجان تا جنوبی ترین شهرهای سیستان و اهواز از پهنه کویر تا حاشیه های زاگرس و البرز و از دریای خزر تا خلیج فارس در ایام محرم، تعزیه برگزار می شود.

نسخه های اشعار این نمایش مذهبی اثرگذار، در سراسر کشور تفاوت کمی با هم دارند؛ شخصیت و ادبیات قیام حسینی باعث شده است در تمامی شهرها و ادبیات مورد توجه قرار گرفته و جاودانه تاریخ شود.

براساس تحقیقات و پژوهشهای تاریخی تعزیه خوانی و شبیه خوانی ازعهد باستان در ایران مرسوم بوده و ایرانیان ازعهد کهن با نمایش آیین های مذهبی زمینه و بستر شکل گیری تعزیه در دوره های بعد را مهیا کرده اند.

ایرانیان شیعه نیز در ساختن تعزیه و به نمایش در آوردن واقعه های کربلا و حدیث مصایب سیدالشهداء به سنت نمایش های آیینی ایرانیان قدیم وشیوه اجرای مناسک و آیین های آنان و پاره ای از عناصر اسطوره ای و حماسی سازنده نمایش های آیینی نظر داشته اند.

گرچه در آغاز، بسیاری از فقیهان سنت گرا با شبیه و تشبیه و تعزیه خوانی مخالفت می کردند و به لباس معصومان در آمدن و درنقش آنان ظاهر شدن و شبیه در آوردنهای مذهبی را گناه و اهانت به ساحت مقدس ائمه اطهار (ع) می دانستند.

این گروه روحانی معتقد بودند که نباید به قصد عزاداری برای سیدالشهداء واهل بیت (ع) و یاران او و انجام دادن هر کار ثواب یا منتخب، به کاری نا شایست و حرام دست زد.

اما با توجه به زمینه و پیشینه تعزیه در ایران وعلاقه توده مردم دیندار و متعصب کوچه و بازار در جامعه ایران جا افتاد و علاقه توده مردم دیندار شیعه را به سوی خود کشانید، روحانیون سنت گرا با مشاهده شور هیجان مردم به حضور در مجالس تعزیه خوانی، دریافت تاثیر شدید نمایش مصایب ائمه برعامه مردم و نزدیک کردن بیش از پیش مردم به مذهب و دستگاه مذهبی، دست از مخالفت کشیدند و تعزیه خوانی را با رعایت شرایطی مجاز و شرعی دانستند.

پیدایش و زمینه تاریخی تعزیه درایران

براساس مطالعات و تحقیقات پژوهشگران و نویسندگان ایرانی و غیر ایرانی تاریخ پیدایش تعزیه در ایران را عده ای مربوط به اواسط یا اواخر دوره صفویان و بعضی به دوره زندیان و گروهی به اوایل عهد قاجار می دانستند؛ حتی بعضی از نویسندگان و تاریخ نگاران مراسم سوگواری و دسته گردانی های دوره دیلمیان را که گویا گهگاه با شبیه های صامتی نیز همراه دسته های عزادار بوده است، آغاز تعزیه پنداشته اند.

اما مشهورترین فرض و نظریه ها درباره پیدایی تعزیه درایران اینست که تعزیه شکل متحول و تکامل یافته مردم و آیین های سوگواری مذهبی است که از قرنهای اول، دوم، بویژه قرن چهارم (دوره آل بویه) در ایران رایج بوده است.

همچنین احتمال داده می شود که زمینه نمایش این مراسم ازبرخی آداب و شعائر و نمایش وارهای جمعی ایران قبل از اسلام، مانند سوگ سیاوش و کین ایرج و امثال آنها ریشه و مایه گرفته باشد.

تعزیه خوانی در زمان فتحعلی شاه و محمد شاه

تعزیه خوانی در زمان این دو پادشاه هم مرسوم بوده و بیشتر در میدانها و کاروانسراها و خانه های اعیان و اشراف برگزار می شده است و در دوره هر دو شاه چندین تکیه جدید ساخته می شود که بانیان این تکایا رجال درباری و اعیان و اشراف بوده اند که بسیاری از آنان در ایام محرم در خانه های خود تعزیه خوانی می کردند و این تکایا را به تعزیه خوانی های عمومی اختصاص می دادند تا در میان عامه مردم بر اعتبار و حیثیت و موقعیت اجتماعی نفوذ خود بیفزایند.

تعزیه خوانی در دوه ناصرالدین شاه

اوج تعزیه خوانی در دوره حکومت 50 ساله ناصرالدن شاه بوده است؛ ناصرالین شاه بیش از شاهان دیگر قاجار به تعزیه دلبستگی و علاقه داشته است؛ بطوریکه در اوایل حکومت ایشان در تهران حدود40یا 45باب تکیه وجود داشته است.

در اواخر سلطنت اوشمار تکیه ها به70تا80 باب رسیده بود افزایش تکیه به دو برابر، در مدتی کمتر از نیم قرن نشان دهنده رشد و رواج تعزیه خوانی در دوره ناصری می باشد علاوه بر خواندن تعزیه در تکیه ها، درمیدان ها و کاروانسراها و منازل اعیان و اشراف برگزار می شد.

تعزیه خوانی در دوره مظفرالدین شاه

مظفرالین شاه به لحاظ روحیات خاص مذهبی به روضه خوانی بیش از تعزیه خوانی ارزش قائل بود با توجه به علاقه زیاد به روضه خوانی به دلیل آگاهی از علاقه و دلبستگی عامه مردم به تعزیه خوانی و همچنین سنت دربار ظاهراًعلاقه به تعزیه هم نشان می داد.

ازاین رو دستور داد در دربار همراه با روضه خوانی مجالس تعزیه و شبیه خوانی نیز برگزار کنند؛ اگر چه دوره مظفرالدین شاه بدلیل آغاز تجدد خواهی و مشروطه تعییراتی ایجاد شد و موجب گردید تا اندازه ای ارزش و اهمیت پیشین خود را از دست بدهد.

تعزیه خوانی در دوره محمد علی شاه و احمد شاه

دوره سلطنت محمد شاه و احمد شاه آخرین سالهای تعزیه طولانی درتکیه دولت بوده است؛ پس از آن تعزیه خوانی در این تکیه تعطیل می شود و رفته رفته از اوج و رونق آن در میان اعیان و اشراف و طبقات متوسط و اقشار متجدد کاسته می گردد.

حوادث گوناگون سیاسی و اجتماعی و پیدایش تیاتر و نمایش و نمایش واره ها و سرگرمیهای تازه در ایران به خصوص در تهران و تغییر و تحول که در وضع زندگی و طرز تفکر گروهی از تحصیل کردگان و فرنگی مآبان جامعه شهری پدید آمده بود سبب شد که این دسته از مردم تهران، به تعزیه خوانی توجه وعلاقه چندانی نشان ندهند.

اعیان و اشراف متدین نیز، با توجه به خرده گیریهای برخی از روحانیان از شبیه خوانی و مخارج نسبتاً سنگین و کلان این مراسم رفته رفته علاقه مذهبی خود را به برگزاری تعزیه ایام محرم از دست دادند و بیشتر به برپایی مجالس روضه و نوحه خوانی پرداختند.

تعزیه خوانی در دوره رضاخان

رضاخان که می دانست بعضی از روحانیان و روشنفکران و متجددان با تعزیه مخالفند در پی فرصت و بهانه بود که تعزیه خوانی را ممنوع کند، ورضایت خاطر این دو گروه برای پشتیبانی خود را به دست آورد.

ازاین رو، پس از رفتن احمد شاه به فرنگ، دستور داد تا در تکیه دولت تعزیه خوانی نکنند، ولیکن تعزیه خوانی را رسماً ممنوع نکرد. به همین دلیل تا اوایل پادشاهی رضاشاه در برخی از تکایا و محله های عام نشین تهران تعزیه خوانی همچنان برگزار می شد؛ از سال 1311با 1312شمسی به بعد است که او تعزیه خوانی را رسماً ممنوع کرد.

منبع: کریمه