آیین و مناسبات ماه محرم در گلستان

به گزارش  زرین نامه؛ از جمله این مراسم، آیین‌ها و آداب و رسوم مردم استان در ایام محرم است. مراسم ماه محرم در واقع بازسازی و یادآوری واقعه خونین کربلاست و پرشورترین این ایام از یکم تا دهم محرم به ویژه در روز نهم و دهم این ماه و اربعین امام حسین(ع) و یارانش است که در این ایام با برگزاری مراسم سینه زنی و زنجیرزنی، علم گردانی و تعزیه خوانی، واقعه خونین کربلا را در اذهان متبادر می‌کنند. در این ایام در همه شهرها و روستاهای گلستان در غم و ماتم فرو رفته و اقشار جامعه با پوشیدن لباس مشکی و آویز کردن پرچم سیاه برسر در خانه و مکان کسب تجاری، سردر مساجد و حسینیه‌ها، خود را در ایام سوگواری سهیم می‌دانند.

در استان گلستان اقوام متعددی چون بومی‌ها، شاهرودی، کاشمری و نیشابوری، ترک، قزاق، قزلباش، سیستانی، بلوچ، مازنی و... در کنار یک دیگر زندگی مسالمت آمیزی دارند. این اقوام در ایام محرم با عادات و آداب خود به عزاداری می‌پردازند که در ادامه، مراسم مشترک و عمده آن‌ها بیان می‌شود:

روضه خوانی:

تکایای موجود در محلات قدیمی و بازارهای شهرها قدیمی به ویژه در گرگان نشان از آن دارد که معمولاً در هر محله‌ای یک تکیه وجود دارد و عزاداران شب‌ها در تکیه گرد هم جمع می‌شوند و به عزاداری می‌پردازند. هم چنین برخی از ساکنان هر محله منبر کوچک دو پله‌ای در خانه دارند که در طول دهه و روز اربعین، در بزرگ ترین اتاق منزل قرار می‌دهند تا ‌واعظی در آنجا سخنرانی کرده و به ذکر مصایب و مناقب امام حسین(ع) و یارانش بپردازند. در این مراسم عمدتاً زنان محل حضور می‌یابند و جلسات زنانه است، اما در روستاها روضه خوانی‌های خانگی توسط افراد متمول روستا دایر می‌گردد و در نوبت صبح و‌ یا عصر پیش از نماز مغرب و عشاء است. ساکنان این استان بر این باورند که روضه خوانی در منازل موجب برکت مال و نزول نعمت می‌شود، به همین دلیل افرادی که نذر روضه خوانی دارند، اقدام به این کار می‌کنند و واعظ را به خانه دعوت کرده تا از اول تا دهم محرم روضه در منزل ایشان دایر شود.

نذورات ماه محرم:

نذر کردن در استان گلستان به صورت نذر قربانی کردن گوسفند هنگام ورود علم، نذر قربانی کردن گوسفند در روز عاشورا و تحویل به مسجد و یا تکیه محل جهت استفاده در غذای حسینی، دخیل شدن در خرج و مخارج ایام محرم به صورت پول نقد یا جنسی که متداول ترین آن برنج و گوشت است، رایج است و برخی افراد ابتدا نذر می‌کنند تا حاجتشان برآورده شود و بعضی بعد از برآورده شدن حاجت ‌نذر می‌کنند. بعضی نیز در روز هفتم ماه محرم هنگام بستن علم نیت می‌کنند و روسری دور علم می‌پیچند و اسفند دود کرده و از خدای خویش طلب مغفرت می‌کنند. این گونه نذورات در اعتقادات آن‌ها نقش بسزایی دارد و معتقدند که در این ایام حاجت‌شان بیشتر و زودتر نسبت به ایام برآورده می‌شود.

تعزیه و شبیه خوانی:

تعزیه خوانی و شبیه خوانی از جمله آداب ماه محرم بوده است که متاسفانه امروزه به فراموشی سپرده شده و تعزیه خوانان زبردست و مهار دار دنیا را وداع گفته‌اند. در استان گلستان دو دسته تعزیه خوانی و شبیه خوانی وجود داشته است، دسته‌ای ساکن شهر و روستای خود بودند که بیشتر در تاسوعا و عاشورا و اربعین حسینی اقدام به اجرای تعزیه خوانی و شبیه خوانی می‌کردند. برای اجرای تعزیه روز عاشورا مردم در یکی از میادین بزرگ شهر و یا روستا ‌گرد می‌آمدند و تعزیه خوانان به دو گروه اتقیا و اشقیا تقسیم می‌شدند و حوادث روز عاشورا را بازخوانی می‌کردند. آن‌ها با نصب خیمه و خراب کردن بعضی از خیمه‌ها مجلس عزاداری را جلوه‌ای خاص می‌بخشیدند. شخصیت‌هایی چون شیر و مرد درویش نیز در تعزیه حضور داشته‌اند که شیر به هنگام ورود سیدالشهدا(ع) به میدان نبرد وارد می‌شد و از رفتن ایشان ممانعت می‌کردند. درویش نیز با لباسی یک دست سفید پس از شهادت امام حسین(ع) وارد صحنه می‌شد و به ذکر مصیبت می‌پرداخت. مردم در کاسه پر از آب او سکه نذری می‌انداختند. هم چنین به هنگام وارد شدن حضرت به میدان خانواده‌ها فرزندان خردسال خود را از زیر شکم ذوالجناح عبور می‌دادند و این کودکان در چکمه‌های فردی که شخصیت امام حسین(ع) را اجرا می‌کند، به جهت قبولی نذرشان پول می‌انداختند.

مراسم علم بندان:

یکی از نشانه‌های مهم کربلا، علم و یا طوق است که مردم گلستان در عصر روز پنجم محرم مراسم علم یا طوق بندان را اجرا می‌کنند. دسته های عزاداری- که هر مسجد، هیات و دسته‌ای برای خود یک علم دارد- علم را در خیابان‌ها و کوچه‌های اطراف می‌گردانند. هنگام شکل گیری دسته‌ها، ابتدا علم و پرچم‌ها را پیشاپیش دسته به حرکت درمی‌آورند و پشت سر آنان سینه زنان به صورت دایره وار به حرکت خود ادامه می‌دهند و پشت سر مردان، زنان وکودکان حرکت می‌کنند و اشعاری که از سوی مرثیه خوانان خوانده می‌شود، به طور همصدا می‌خوانند.

دسته به هر خانه‌ای که می‌رسند، اگر اهالی آن خانه نذری داشته باشند دستمال، روسری و یا شالی به علم می‌بندند و اسفند دود می‌کنند که به این کار علم بندان می‌گویند. هم چنین برخی از خانواده‌ها اگر نذر داشته باشند، به هنگام ورود علم، گوسفند قربانی می‌کنند.

روز تاسوعا:

دسته‌های عزاداری در عصر روز تاسوعا مهیا می‌شوند و در خیابان‌ها و کوچه‌ها به ویژه به زنجیرزنی می‌پردازند. سپس مراسم پامنبری آغاز می‌شود و تا نماز مغرب و عشاء ادامه دارد. در مراسم مذکور که تنها در محلات قدیمی گرگان برگزار می‌شود، خانه‌های گرگانی منبر خود را بیرون از در‌ منزل قرار می‌دهند‌ تا هرکسی نذری دارد، شمعی روشن کند و بر روی آن قرار دهد. گرگانی‌ها اعتقاد دارند اگر کسی شمع روشن کند و بر روی چهل منبر بگذارد، حاجتش برآورده می‌شود. هم‌چنین پختنی ویژه روز تاسوعا قورمه سبزی است.

پخت حلیم نیز در عصر تاسوعا توسط زنان انجام می‌شود و پس از آماده شدن حلیم را تقسیم می‌کنند. گفتنی است عزاداران به سر دیگ حلیم یک دیگر می‌روند و اندکی آن را هم می‌زنند و پای دیگ شمعی بر می‌افروزند تا حاجت شان برآورده شود.

روز عاشورا:

مردم شب پیش از عاشورا تا صبح در مساجد و تکایا بسر می‌برنند و به یاد شب وداع امام حسین(ع) با یارانش تا پاسی از شب به عزاداری و قرآن خوانی مشغولند. صبح این روز پیش از نماز صبح و برآمدن خورشید، مردمی که در مسجد هستند همراه با علم مسجد و یا تکیه به خیابان‌ها و کوچه‌ها روانه می‌شوند. زنان نیز از خانه به این دسته ملحق می‌شوند و این بیت را با حزن و اندوه و سینه زنان اعم از زن و مرد می‌خوانند:

ای صبح روسیاه به چه روی می‌شود سپید

امروز حسین تشنه لب می‌شود شهید

و هرچه به وقت اذان صبح نزدیک می‌شوند دسته سینه زنی آرام آرام به مسجد برمی‌گردد تا نماز صبح را به جماعت اقامه کنند. پس از آن، در مسجد و یا تکیه به عزاداران صبحانه می‌دهند و حدود ساعت 8 صبح دوباره عزاداران در مسجد دور هم گرد می‌آیند و دسته زنجیرزنی تشکیل می‌شود. این دسته به همراه دیگر عزادارانی که آن‌ها را همراهی می‌کنند به منزل چند تن از اهالی می‌روند که سفره پذیرایی از عزاداران حسینی را از قبل مهیا کرده‌اند. شیربرنج تنها غذایی است که عزاداران در چنین مراسمی نوش جان می‌کنند.

سپس دسته به زیارت اهل قبور و درگذشتگان می‌روند. نماز ظهر عاشورا مراسم باشکوهی است که هر شهر و روستایی اقامه می‌شود. در عصر روز عاشورا گروه تعزیه خوانی به اجرای تعزیه روز عاشورا می‌پردازند.

شام غریبان آخرین مراسم دهه محرم محسوب می‌شود که با اقامه نماز مغرب و عشا آغاز می‌شود. پس از آن، دسته سینه زنی حرکت خود را شروع می‌کنند و با رفتن به محلات و کوچه‌های مختلف شهر و روستا با حضرت زینب(ع) و کاروان کربلا همراهی و همدلی می‌کنند و از مردم کوفه تبری می جویند.

در این مراسم مردان به دو دسته تقسیم می‌شوند بیت اول یک رباعی را دسته اول و بیت دوم را دسته دیگر می‌خوانند.

در بخشی از مراسم به آرامی می‌نشینند، بر سر می‌زنند و می‌خوانند:

آه و وایویلا زاده زهرا مگر امشب شام غریبان است

و آن گاه با با ضربات کوبنده ایستاده بر سینه می‌زنند:

جوانان بنی‌هاشم بیایید علی را بر دو خیمه رسانید یا حسین

شمر ستمگر با تیر و خنجر آمد به دشت کربلا الله اکبر یا حسین

در هنگام برگزاری مراسم شب غریبان، مراسم دسته چوبی برگزار می‌شود و اعتقاد دارند وقتی خبر شهادت امام حسین(ع) به مردم ایران رسید چون اسلحه خاصی نداشتند به خونخواهی آن حضرت چوب برداشته قیام کردند.

اربعین حسینی:

در این روز صبح برخی از خانواده حلیم و برخی دیگر شله زرد می‌پزند. هم چنین در عصر این روز علم هر تکیه، مسجد و یا هیاتی را با حضور عزاداران باز می‌کنند و یا به اصطلاح شهید می‌کنند.

انتهای پیام/م