از موج ادبيات خرافه و جادو تا یقه‌گیری ژانر وحشت از کودکان

به گزارش زرین نامه؛ بیست و هفتمین نمایشگاه بین المللی کتاب تهران در حالی برگزار می شود که سالن ناشران کودک و نوجوان همچون سه سال گذشته در سازه هاي موقت و در كنار ناشران دانشگاهی و كمك درسي برپا می گردد.

از آنجا که ناشران کودک و نوجوان سعی در برگزاری محیطی شاد و مفرح و در عین حال جذاب و متنوع برای کودکان دارند، هر یک از غرفه داران برای جلب توجه مخاطب، تلاش می کنند تا از طریق آویختن تیزرهای تبلیغاتی و راه‌كارهاي متنوع ديگر مخاطبان کم سن خود را جذب کنند.

نکته حائز اهمیت اینکه تنها ایجاد فضایی که مطلوب کودکان باشد، مهم نیست و این در واقع یک نوع ظاهرسازی است بدون اینکه به اصل مسئله که همان محتوای ارائه شده به کودک است، توجهی شده باشد.

از این رو کتاب‎های کودک و نوجوان، با توجه به تأثیرپذیر بودن اين گروه سني بسیار حائز اهمیت است. اصولاً کتاب در کنار سایر عوامل می‎تواند بر روحیات، خلقیات و رفتار افراد تأثیرگذار باشد و بنیان‎های فکری افراد را متحول کند و این تأثیر مسلماً بر روی کودکان و نوجوانان که در برهه ای حساس قرار دارند، به مراتب بیشتر است.در این دوره از نمایشگاه در کنار آثاری که می تواند بسیار مفید باشد شاهد ارائه آثار نامناسب و بعضاً مخرب بسیاری نیز در حوزه کودک هستیم كه از آن جمله مي توان به ادبيات ژانر وحشت اشاره كرد.

آنچه مهم است با توجه به گروه سني كودك و نوجوان و قرار گرفتن در مقطعي از پرورش كه به لحاظ تربيتي و اخلاق در حال شكل‌گيري شخصيت هستند، به نظر مي‌رسد با اهمال در برخي حوزه‌ها از سوي مسئولين و دست اندركاران عرصه نشر، جرياناتي رشد نموده‌اند كه در صدد تخريب اركان تربيتي خانواده و تضعيف زمينه‌هاي اعتقادي و بينشي كودكان هستند و اين امر را مي‌توان با موجي كه در ادبيات كودك و نوجوان به راه افتاده است به صورت عيني مشاهده كرد. از اين رو ارائه آثاري كه داراي ضعف‌هاي اعتقادي و تربيتي بسياري است و مي‌تواند آسيب‌هاي اخلاقي و معنوي زيادي براي كودكان به همراه داشته باشد، مي‌بايست بسيار دقيق مورد توجه قرار گيرد.

***رشد بی‎حد و حصر ژانر وحشت در ادبيات كودك و نوجوان

یکی از مهم ترین رویکردهای ناشران جبهه فرهنگي معارض انقلاب اسلامي در دوره‌هاي اخير از نمایشگاه کتاب در حوزه کودک و نوجوان، عرضه گسترده آثار ژانر وحشت است. این كتب، موضوع وحشت را از 3 طریق تصاویر، عناوین و محتوا به مخاطب کودک و نوجوان القاء می کنند.این آثار با عناوینی نامأنوس و رعب آور سعی در اقناع مخاطب بر ترسناک بودن محتوای کتاب دارند. استفاده از عناوینی همچون "خون آشام" يا "خون هیولا برای صبحانه" و استفاده از کلماتی چون "شبح"، "قتل"، "مرگ"، "جن"، "طلسم"، "روح" و... دلیلی بر این مدعا است.

صرف نظر از این گونه عناوین، تصاویر کتاب ها نیز عمدتاً ترسناک است تا دلیلی بر هیجانی و پرتنش بودن محتوای داستان باشد! همچنين مي توان به فرهنگ القا شده در اين آثار اشاره كرد كه به عنوان مثال در یکی از آثار ارائه شده در نمایشگاه، عبارات زير در مورد "خون آشام" چنين است:

«خون آشام در افسانه ها و خرافات مردم اروپا موجودی زنده است که شب ها از گور بیرون آمده و برای تغذیه خود از خون مردم می مکد. خون آشام، دندان های نیش بلندی دارد که با آن از گردن زندگان خون می مکد و دارای قدرت های فوق بشری از جمله زندگی جاوید می‌باشد.»

***ترجمه از غرب

ژانر وحشت در ایران از نیمه دوم دهه هفتاد با ترجمه آثار غربی در ادبیات نوجوانان رونق گرفت و هیئت نظارت کودک و نوجوان وزارت ارشاد برای این سبک کتاب مجوز صادر کرد! بخش اعظمي از کتاب های موجود در ژانر وحشت نوشته "آر.ال. استاین" نویسنده آمریکایی یهودی تبار است. وی مجموعه کتاب هایی را با عناوینی چون "تالار وحشت"، "دایره وحشت" و "ترس و لرز" برای گروه سنی نوجوان تأليف كرده كه با ترجمه هاي متنوع در بازار كتاب داخلي و البته در نمایشگاه بین المللی! کتاب تهران موجود است. "استاین" در خصوص آثارش می گوید:

«وظیفه بزرگی دارم و آن سیخ کردن مو بر اندام بچه هاست.»

شايان ذكر است کتاب های او با فروش بیش از 260 نسخه در سطح جهان، وی را تبدیل به يكي از پرفروش ترین نویسندگان کودک و نوجوان کرده است. وي می گوید:

«من عاشق این هستم که خواننده هایم را به جاهای ترسناک ببرم. آیا می دانید ترسناک ترین مکان کجاست؟ این محل ذهن خود شماست.»

نکته ديگر اینکه بسیاری از نویسندگانی که آثار ترسناک و خرافی آنان به فارسی ترجمه شده است انگلیسی تبار هستند. از جمله این افراد می توان به آنتونی هوروویتس، لیز کسلر، مارکوس سجویک، تری دیری، انجی سیج، رولد دال و... اشاره کرد. این در حالی است که خرافاتی‌ترین اقوام روی زمین، انگلیسی ها هستند.

***نگاهي بر محتواي آثار ژانر وحشت

ژانر وحشت در ادبیات داستانی را می توان به 2 دسته تقسیم کرد:

1. طبیعی: همچون مرگ و میر، بیماری، جنون، جنگ و...

2. ماورائی: ارواح، جن ها، جادو، طلسم، اوراد، افسون ها، خرافات، مسخ، جادو و...

ادبیات داستانی وحشت چه در بعد طبیعی و چه در بعد ماورائی، نباید با مبانی اعتقادات دینی مغایرت داشته باشد زیرا این نوع ادبیات می تواند نوجوان را به تخیل بیش از حد سوق دهد و او را از واقعیت جدا کند. گفتنی است کتاب هایی که در قالب این ژانر منتشر می شود برای ایجاد هیجان و لذت، از مفاهیمی استفاده می کنند که عمیقاً موجب آشنایی زدایی شود و با استفاده از تعابير و اصطلاحات غريب، مخاطب را به دنياي غيرواقعي سوق مي-دهد. همین امر در قالب قدرت های فوق انسانی و فناناپذیر و استفاده از مفاهیم خرافاتی و اسطوره ای و همچنين با بهر ه گرفتن نادرست از تعابير ماورائی دیني باعث جذب مخاطب می شود.

نكته اينجاست مخاطبي که سال های دستیابی به هویت را سپری می کند و دچار تزلزل شخصیت است، با مطالعه این آثار و علاقمند شدن به این ژانر آن هم با فرهنگ غربي و به خصوص آمریکایی ـ و البته از نوع يهود! ـ بیشتر به فروپاشی هویت محتمل می شود.

***ريشه ها و تأثيرات ژانر وحشت در ادبيات كودك و نوجوان

آثار داستانی وحشت می توانند نتایج مخربی را به همراه داشته باشند، کودک و نوجوانی که باید خودش مبدع تخیلات باشد با یکسری تخیلات تحمیل شده مواجه می شود که این موضوع خلاقیت سازنده او را می‎کشد و برای او دلهره به ارمغان می آورد و این دلهره در وجود او باقی می ماند و مانع از هرگونه فعالیت مثبت و سازنده می شود و به دنبال آن ناامنی ذهنی برای این گروه سنی به همراه دارد.

نكته حائز اهميت، تأثير خاصي است كه ادبيات ژانر وحشت در جان و روح مخاطبان به ویژه کودکان و نوجوانان مي گذارد كه مي توان اين تأثيرات مخرب را از جنبه هاي مختلف بررسي كرد. در نگاهي به اين آثار، مي توان گفت اين مسئله زمینه رشد اعتقادات انجمن حجتیه و تأکید بر ایجاد عصر وحشت در دوران پیش از ظهور را تداعي مي كند.

از آنجایی که مروّجین انجمن حجتیه به این عقیده قائل هستند که دنیا میبایست تا عصر ظهور به فساد، ظلم و تباهی کشیده شود تا زمینه ظهور منجیِ بر حق ایجاد شود، لذا رو آوردن به ادبیات ترس و وحشت در بین نوجوانان که ايام رشد فکری خود را پشت سر میگذارند بهترین زمان برای ايجاد این عقیده باطل است. نتایج حاصله از این تفکر مخرب، ایجاد حس ماجراجویی در بین نوجوانان و گرایش آن ها به فساد و تباهی و بی تفاوتی نسبت به قضایای پیش رو می باشد.

از نگاهي ديگر در این آثار ادبیات اسلام هراسی، اسلام ستیزی و كم‌رنگ کردن آرماگدون و... موضوعاتی است که به عینه مشهود است. همچنين تأكيد انگاره هاي فراماسونري مبني بر تربيت كودكان جوامع به عنوان يك منبع آشوب، هيجان و فساد مي تواند از ديگر جنبه هاي ترويج ژانر وحشت باشد. ايجاد ترس در دل فرزندان جوامع اسلامي از رويدادهاي پيرامون اين موضوع و سلب روحيه شجاعت و شهادت-طلبی، يكي ديگر از آثار مخرب موج وحشت به شمار مي رود.

***موج ادبيات خرافه و جادو براي كودكان

رویکرد ادبیات کودک و نوجوان به ژانر وحشت با همراهی خرافه و جادو، در سال های اخیر شكل گرفته است. این امر که تقریباً با چاپ مجموعه "هری پاتر" در ایران شکل گرفته، تاکنون گستره وسیعی از این آثار را شامل شده و آثار این حوزه دارای تنوع ساختار و فرم هستند، ولی در محتوا، نگاه اصلی این آثار به پایه ریزی خرافه در باورهای کودکان است که از آن جمله می توان به مجموعه "نور حیرت انگیز" از نشر "ویدا" و مجموعه "سیپتیموس هیپ" از نشر "افق" اشاره کرد.

گرایش به خرافه و نیروهای دُخانی از زمان ظهور پست مدرن در عالم غرب شروع شد و البته با ورود به عالم ترانس مدرن به اوج خود رسید که بالتبع در هنر نیز به تولید آثاری انجامیده است. در بسیاری از این آثار رویکرد آخرالزمانی نیز مشهود است و بالاخره در بسیاری موارد فردی ضعیف که مخاطب با او هم ذات پنداری می کند تبدیل به قهرمانی شده که از عهده انجام وظایفی خطیر برمی آید. این موضوع در آثاری نظیر مجموعه های "پسران قهرمان، دختران قهرمان" و "کاشفان فضا" از نشر "محراب قلم" دیده می شود.

هرچند علاقه به خرافه و ظهور آن در آثار مکتوب همیشه وجود داشته است، ولی اکنون این امر از مرز علاقه گذشته و به نوعی قسمتی از زندگی کودکان را تشکیل داده است. به عبارت دیگر، تبلیغات و پرداختن به این مسئله در بین آثار ارائه شده، آنقدر وسیع است که قطعاً موقعیت تجربه این ژانر برای هر کودکی پیش خواهد آمد. این امر با درنظر داشتن تأثیر این مسائل بر ذهن و روح کودک و وظایف خطیری که کودکان امروز در آینده خواهند داشت، قطعاً تصادفی نبوده و برنامه ریزی مدونی در پس آن است.

با توجه به ترجمه شدن بسیاری از این آثار و همین طور موضوع ظهور حضرت ولی عصر(عج)، غرب سعی در ترویج باور خود در قالب الگو و قهرمانی دلخواه دارد و از طرفی جامعه جهانی را برای مبارزه و رویارویی با به‌اصطلاح دشمنی هولناک که از پس سال های دور برخواهد خواست، آماده می کند. در این بین کودکان که آمادگی ذهنی برای باورپذیری دارند، نوک پیکان این آثار هستند تا در آینده همان گونه که غرب برنامه ریزی کرده است، واکنش نشان دهند.

همچنین قدرت تخیل کودک به او اجازه می دهد تا علاوه بر هم ذات پنداری، همراه با شخصیت کتاب، تمام داستان را تصویرسازی کند و این امر ممکن است به ایجاد توهم در کودک بینجامد. در مرتبه ای بالاتر، کودک با روح لطیفی که دارد ممکن است بر اثر تخیل و تمرکز، نه تنها عالم دُخان را تصور کند که موفق به ارتباط با آن شود که بدون شک تأثیرات این امر بسیار ناگوار خواهد بود. کتاب هایی که کودک را به دنیای افسانه و جادو می برند، دنیایی را برای او به تصویر می کشند که غیر ممکن است و کودک را در خیال پردازی های واهی خود رها می سازد. متأسفانه بخش کودک و نوجوان نمایشگاه کتاب در این چند ساله، شاهد عرضه کتاب هایی است که افکار کودک را از واقعیات زندگی دور می سازد.

"پرنده آبی و چهل جادوگر" و "شاهزاده و قورباغه" عناوین کتاب هایی است که هر دو، دختری را به تصویر می-کشند که در آشنایی با جادوگر به دنیای تخیلی می رود و به آرزوی دیرینه خود که ازدواج با شاهزاده ای ثروتمند است، می رسد! در این کتاب ها که توسط انتشارات "مهد علم" و نشر "م" ارائه می شود، علاوه بر تأکید به ثروت مند بودن و زیبایی ظاهری، به آن ها به عنوان یک ارزش پرداخته شده است.

در بین آثار ارائه شده توسط نشر "الف" نيز کتاب هایی دیده می شود که به موضوعات تخیلی نظیر اسطوره ها، خدایان کهن و پیوند میان تخیل و واقعیت می پردازد. از آن جمله مجموعه "خانه اسرار آمیز" و مجموعه "کاوشگر تاریخ" است. بديهي است ارائه این آثار برای رده سنی کودک، آثار مخرب متعددی را به دنبال دارد. همچنین کتاب "راز قلعه های افلاک" از دیگر آثاري است که به موضوع خرافه پرداخته و در رده سنی کودک و نوجوان ارائه می گردد.

انتشارات "ر" نيز مجموعه داستان های عاشقانه در ژانر ترس و وحشت را برای عرضه به نمایشگاه آورده است. برخی از عناوین کتاب های ارائه شده در نمایشگاه کتاب به این شرح است: تروریست دوست داشتنی، رقصنده یونانی، پرندگان مرده، آقای ایکس، فراتر از بودن، دیوانه وار، مردی با کت و شلوار مشکی، داستان های وحشت، زندانی در گهواره، ملکه سکوت، وقفه در مرگ و...

***آثار نهيليستي براي كودك!!

اتفاق دیگر چاپ کتب فلسفی ـ نهیلیستی برای کودکان است که با توجه به بالا بودن میزان باورپذیری و پایین بودن آگاهی کودکان، قطعاً این تفکر نیست انگارانه در وجود آن ها رخنه خواهد کرد. "فرانتس کافکا"، "نیچه"، "داستایوفسکی" و "هایدگر" از مهم ترین نویسنده های شناخته شده این مکتب هستند و عجیب اینکه کتاب های کافکا و داستایوفسکی به وفور در بین کتب کودکان وجود دارد. "ح و "م" دو نمونه از ناشرانی هستند که در نمایشگاه کتاب، به چاپ و عرضه اینگونه آثار اقدام کرده اند.

***ادبيات بومي وحشت!

هم زمان با چاپ کتاب های ترسناک و خرافی غربی، آثاری نیز توسط نویسندگان ایرانی به چاپ رسیده است که از آن جمله می توان به مجموعه "هفتگانه آذرک" که توسط نشر "الف" چاپ شده است اشاره کرد. "کابوس باغ سیاه" کتاب دیگری در این حوزه است که توسط نشر "ا.ب" منتشر شده است. مجموعه "خون آشام" نوشته "سیامک گلشیری" با عناوینی نظیر "شبح مرگ"، "ملاقات با خون آشام"، "تهران کوچه اشباح" و مجموعه "قصه های سرزمین من" توسط نشر "ا.ع"، "من و درخت پنیر" توسط نشر "پ" از دیگر مصادیق این امر هستند.شایان ذکر است که بسیاری از داستان های ترسناک و خرافی در فضای اساطیری اتفاق می افتد.

پرداخت به افسانه های یونان، بازنمایی افسانه های ملل دیگر و داستان های پریان، موضوعاتی است که به وفور در بین کتاب های کودک دیده می شود که از جمله ناشران فعال در این زمینه می توان به انتشارات "آمیس"، "فرهنگ مردم"، "سروش"، "نخستین"، "افق"، "شکوفه" (وابسته با انتشارات امیرکبیر)، "محراب قلم"، "کیمیا"، "بنفشه"، "پینه دوز" اشاره کرد.

در همین راستا و پیرو گرایش به چاپ داستان های ترسناک و خرافی وطنی، میزان چشمگیری کتاب درباره افسانه های کهن ایران و بازنمایی آثاری نظیر شاهنامه و... در بین کتب ارائه شده در نمایشگاه به چشم می-خورد که این امر گرچه کمک به شناخت هرچه بیشتر کودک با ادبیات کهن می کند، ولی با درنظر گرفتن هم‌زمانی گرایش به چاپ این آثار با داستان های ترجمه شده غربی باید دلیل دیگری را برای این اتفاق جست وجو کرد. از مهم ترین ناشران این حوزه می توان انتشارات "سروش"، "فرهنگ مردم"، "برف"، "ابوعطا"، "پیام محراب"، "افق"، "محراب قلم"، "ایران بان"، "پیدایش"، "مهاجر" و "بنفشه" (قدیانی) را نام برد.

***ناشران فعال و استقبال نوجوانان

بسیاری از غرفه های کودک و نوجوان با انگيزه اقتصادي و بعضاً در راستای پیشبرد اهداف کشور‎های غربی و بر اساس مبانی تربیتی آنان، آثار مخرب ژانر وحشت، خرافه و جادو را در معرض فروش قرار می دهند.متأسفانه در سال هاي اخير ناشران آثار ژانر وحشت با تقاضای نسل كودك و نوجوان و سود مالی بالا و البته با استقبال نهادهای فرهنگی ـ آموزشی مواجه شده اند! چنانکه وزارت آموزش و پرورش یکی از خریداران این آثار بوده است. از طرفي برخي ناشران، سود بالا را دليل نمي دانند و بعضاً مدعی می شوند هدف از انتشار این گونه آثار، خالی کردن هیجانات جوانان ایرانی است!

باید توجه کرد که این ژانر در میان کودکان و نوجوانان، مخاطب بسیار دارد و این موضوع را می توان از حجم گسترده این آثار در نمایشگاه و استقبال گروه سنی نوجوان برای خرید این سبک کتاب ها فهمید، البته سایت هایی هم در این زمینه وجود دارند که این خود نیز حاکی از تمایل به این ژانر می‎باشد.

ریشه این موضوع را می توان در بازی ها، انیمیشن ها و فیلم های مخصوص کودکان و نوجوانان دانست، به عبارتی کودک و نوجوان امروزی با فن آوری های نوین زندگی می کند و نفس می‎کشد و خیال پردازی های ذهن او فراتر از مرزهای خیال پردازی های کودکان گذشته است، او با بازی های جنگی و اکشن مأنوس شده، از کودکی به هیجان های کاذب وابسته شده است و حال برای پاسخ به نیاز کتاب خوانی اش کتاب های داستانی گذشته کافی نیست؛ فیلم ها، بازی ها و کارتون ها با محتوای اکشن و پرتنش خود ذائقه کودک و نوجوان را به سمت و سویی دیگر سوق داده اند و ذائقه او را به سبک دلخواه خود شکل بخشیده اند.

نوجوان امروزی بیشتر علاقمند است "خاطرات خون آشام" را بخواند! تا قصه های دینی و ملی را؛ چون بازی ها و سرگرمی‎های روزمره او در این قالب بوده اند و ذائقه او توسط کمپانی‎های بین‎المللی تولیدکننده این محصولات به سمت هیجانات کاذب سوق داده شده است. بنابراین ریشه این موضوع را در ذائقه سازی کشور‎های غربی در تمامی محصولات ساخته شده برای این گروه سنی می‎توان یافت.

گرایش به خرافه و اساطیر دارای تنوع فرم بسیار است و از مجموعه های چهل جلدی تا داستان کوتاه و کتاب رنگ آمیزی خردسالان را در برمی گیرد. مجموعه های «نارنیا» توسط نشر "پ"، «سرزمین سحرآمیز»، «سرزمین اشباح»، توسط نشر "ب"، «سرزمین وحشت» توسط نشر "آ.خ"، «آرمنته جن‌زده» توسط نشر "الف" و... اشاره‌ای کوچک به خیل عظیم سری کتاب هایی هستند که به شكل دنباله دار چاپ می شوند.

مجموعه داستان های کوتاه ارواح و وحشتناک توسط نشر مهاجر نمونه ای متفاوت از لحاظ فرم در ژانر وحشت است. مجموعه سه جلدی رنگ آمیزی شگفت انگیز با عناوین اشباح، قهرمانان و افسانه ای که توسط نشر مهاجر چاپ شده برای گروه خردسال است که از همین ابتدا کودک را با مفاهیم خرافی آشنا می کند.تعدادی از تصاویر کتاب های ارائه شده نیز حالت دُخانی دارند و بیشتر مصداق سورئالیسم سیاه هستند. برای مثال کتاب «افسانه آلاس»، «افسانه باسات» و «شاهزاده بابل» از این جمله این آثار هستند.

در این بین ناشرانی مانند "پ"، "ب" ویدا و... کتب بسیاری را در ژانر وحشت و خرافه به چاپ رسانده‌اند و مقدار قابل توجهي آثار ترسناک در یکی دو سال اخیر به چاپ رسیده است. در واقع ناشران دلیل کار خود را استقبال کودکان و نوجوانان از این گونه کتب می‌دانند! این درحالی است که چاپ گسترده این آثار منجر به تغییر ذائقه این گروه سنی شده است و عطشی کذایی در آن ها ایجاد کرده است. نکته ای که ناشر به آن توجه نمی کند تأثیر دراز مدت این آثار در روح و روان کودکان است و ناشران این گونه آثار، تنها به میزان فروش خود اهمیت می دهند.

***نكته مغفول

بروز و ظهور همه جانبه آثار ژانر وحشت در کتب کودکان و بزرگسالان به معنای لزوم بد بودن ذات این ژانر نیست و می توان با استفاده از توانایی بالقوه این ژانر، ترس های کودک را برای او دوباره بیان کرد تا او ضمن واقف شدن به احساس خود، دلیل آن را فهمیده و به پوشالی بودن ترس خود پی ببرد.

آقای محمد قصاع، مترجم، در نشستی که با عنوان بررسی ژانر وحشت برای کودکان برگزار شد به همین نکات اشاره کرده و آشنایی کودک با ژانر وحشت را به واکسنی در کودکی تشبیه می کند که از ترس های بزرگسالی آن جلوگیری خواهد کرد. آنچه مي توان به عنوان مهم ترين موضوع مغفول اشاره كرد، عدم توليد مناسب و كافي از سوي مديران و دست اندركاران فرهنگي است كه بحث جداگانه اي را مي طلبد.

امید است مسئولین مربوطه با تدابیر لازم بتوانند حداقل از انتشار این حجم گسترده از آثار ژانر وحشت، جلوگیری به عمل آورند. ضمن آنكه وزارت ارشاد تنها مسئولیت ممیزی ندارد و باید با نگاهی روان شناختی و کارشناسانه به آثار این ژانر توجه کند./مشرق