رشوه خواری در سیستم اداری و شیوه برخورد ما

امر به معروف و نهي از منكر، پيشينه اي به قدمت تاريخ حيات انسان دارد. نخستين انسان دعوت كننده به نيكي، آدم بود و پس از وي نيز پيام آوران وحي و پيروان آنان در انجام اين وظيفه مهم تلاش كرده ‏اند. تاكيدهاي مكرر قرآن كريم، در خصوص امر به معروف و نهي از منكر بيانگر اهميتي است كه اسلام براي سالم سازي محيط اجتماع و مبارزه با عوامل فساد و گناه قائل شده است.

اهميت فريضه امر به معروف و نهي از منكر تا بدانجاست كه ساير فرايض و دستورهاي اسلامي در پرتو اجراي آن، بر پا داشته مي‏شود و جامعه اسلامي محقق مي‏گردد؛ از اين رو هرگاه در جامعه ‏اي اين فريضه مهم به اجرا گذاشته نشود و افراد در قبال پياده شدن اين امر خطير احساس مسئوليت نكنند مرگ آن جامعه حتمي خواهد بود. قيام امام حسين (عليه السّلام) نيز براي اجراي اين دو فريضه الهي بود.

* ارتشاء و عدم تعهد کاری در برخی ادارات

و از این حادثه شگفت آورتر اینکه ، شب هنگام کسی به دیدار ما آمد ، و ظرفی سرپوشیده پراز حلوا داشت ، معجونی درآن ظرف بود ، چنان از آن متنفر شدم که گویا آن را با آب دهان مارسمی یا قی کرده آن مخلوط کردند!
به او گفتم: هدیه است؟ یا زکات یا صدقه؟ که این دو برما اهل بیت پیامبر(ص) حرام است. گفت : نه زکات است ، نه صدقه ، بلکه هدیه است.
گفتم: زنان بچه مرده بر تو بگریند . آیا از راه دین وارد شدی که مرا بفریبی؟ یا عقلت آشفته شده یا جن زده شدی؟ یا هذیان می گویی؟
از سخنان حضرت امیر المومنین علی (ع)

***

در قرآن کریم ، از رشوه با عنوان « سُحت » یاد شده است و در دو آیه به آن مستقیما اشاره شده است (1) و نیز در روایات متعددی رشوه مورد نکوهش و مذمت قرار گرفته است.

از روایاتی که در باب رشوه هستند نه تنها نکوهش شدید رشوه استنباط می شود بلکه علاوه بر آن رشوه خواری مانع قضات و پیشوایی نیز می گردد.

* زمینه های شناختی رشوه

زمانی که "رشوه" را به عنوان "منکر" از حیث زمینه های پیدایش آن بررسی می کنیم، برخی عوامل را فردی و پاره ای را اجتماعی می یابیم.
اینک به برخی از زمینه های روانشناختی این پدیده می پردازیم:

1- فقدان معرفت به آثار آن
چنانچه با رویکردی خوشبینانه با این پدیده مواجه شویم باید بگوییم افراد به لحاظ بی اطلاعی از عواقب شوم رشوه ، گرفتار این منکر می شوند و چنانچه بدانید که از نگاه پیامبر اسلام (ص) رشوه دهنده و گیرنده در آتشند(2) و یا اینکه فرمودند« خدا رشوه ده و رشوه گیر را با آنکه در میان آن ها واسطه می شود لعنت کند.(3) همین شناخت، انگیزه ای جهت خودداری از آلودگی مالی و اقتصادی خواهد بود.

2- ضعف وجدانی اخلاقی
غالبا قدرت بازدارندگی از خطا با تکرار خطا نسبت معکوس دارد به گونه ای که هرچه بیشتر فرد مرتکب خطا می شود نیروی وجدان ضعیف تر و کمرنگ تر می گردد لذا آنهایی که مکرر آلوده به رشوه می شوند، به تدریج قبح مساله برای آنان از میان می رود و به سهولت بیشتری مرتکب آن می گردند.

3- فرد گرایی افراطی
رواج روحیه فرد گرایی زمینه های توجه به خواستها و تمایلات افراد را تا آنجا گسترش می دهد که فرد بدون در نظر گرفتن مصالح و ارزشهای اجتماعی صرفا در پی تامین تمنیات خویش برمی آید و در نتیجه کمیت زندگی جایگزین کیفیت آن می شود و در چنین چشم اندازی ، دادن و گرفتن رشوه برای پیشرفت امور وتامین منافعش نیز، امری عادی تلقی میشود.

* زمینه های جامعه شناختی
علاوه بر زمینه های روانشناختی ، باید به پاره ای از عوامل جامعه شناختی و از جمله مولفه های زیر نیز اشاره نمود.

1- عمیق تر شدن شکاف طبقاتی
فاصله های طبقاتی هر اندازه که بیشتر می شودجامعه از عدالت اجتماعی به عنوان یک هدف راهبردی دورتر می شود. و نتیجه چنین وضعه تلاش افراد برای پرکردن شکاف طبقاتی بیشتر شده است و این هدف با انگیزه کسب درآمد بیشتر صورت می گیرد. لذا به مرور زمان شاهد حرص سیری ناپذیری در میان قشرهای جامعه خواهیم بود. در چنین وضعیتی کمیت زندگی جانشین کیفیت زندگی می شود.

2- مدیریتهای ناکارآمد
پاره ای از مدیریت ها، به جای حاضر در صحنه بودن، فارغ از صحنه اند و در یک کلام نمی دانند در حوزه مسئولیت آنان چه می گذرد. لذا این افراد فرصت طلب ، بهانه مناسبی است تا علاوه بر عدم تعهد کاری، به مسایلی همچون رشوه نیز آلوده شوند.

3- دیوانسالاری
باوجود تلاش برخی از مسوولان هنوز ادارات ما، گرفتار دیوانسالاری است به گونه ای که تنگناها و پیچ و خم های اداری و اجرایی موجود در شماری از سازمان ها و نهادها ارباب رجوع را با سرگردانی مفرط مواجه نموده وزمینه ای یرای پاره ای از کارمندان مهیا نموده تا از ارتشاء به عنوان کلید حل معضلاتشان استفاده کنند.

4- فشارهای خردکننده اقتصادی
در شرایط اقتصادی نامتوازن افراد نه بر اساس شایسته سالاری بلکه بر مبنای فرصت طلبی ، چاپلوسی و نیرنگ بازی می توانند به درآمدهای کلانی دست یابند، خود به خود مبنای ارزشهای اخلاقی دگرگون می وشود و بدیهی است که هرچه فشارهای اقتصادی بیشتر شود، رقابتهای مادی به همان اندازه تنگاتنگ شده و هر شیوه ای برای پیشرفت کارهای اداری نظیر رشوه می تواند موجه جلوه کند.

* پیشنهادها و راهکارها

هرچند این مبحث از ابعاد اقتصادی بایدمورد تامل قرارگیرد و لیکن در این مبحث بیشتر تاکید ما بر راهکارهای فرهنگی متمرکز است برخی از این شیوه ها عبارتند از:

1- آموزش ، مقدمه بینش

معنای بینش، وسیعتر و عمیق تر از دانش وآموزش است، بینش غالبا به معنای نوعی جهان بینیدر مسایل مورد مطالعه است.

2- تقویت مدیریت کارآمد

در صورتی که انتخاب مدیران نه براساس رابطه بلکه ضابطه و با محور شایسته سالاری انجام گیرد، حذف رشوه از دستگاه اداری کار دشوار و پیچیده ای نخواهد بود. به عنوان مثال نظارت مستمر به مجموعه،ترتیب دادن فرصت هایی برای ارتباط و ملاقات مستقیم با ارباب رجوع و حتی به صورت ناشناس و مسیرهای عبور یک پرونده اداری را دنبال کردن، همه از مواردی است که در چنین مدیریتی با معنا بوده و عملی نیز می باشد.

3- پدیده اعتماد متقابل

مدیریتهایی که اعتماد متقابل میان خود و مجموعه نیروی انسانی را یک هدف اساسی تلقی می کنند، غالبل ابتکار عمل راااز دست نمی دهند. نشان دادن اعتماد خود به کارمند، از سوی مدیریت به پرسنل انگیزه کار بیشتر و صادقانه می بخشد و جلب اعتماد کارمندان به مدیریت ، موجب طرح مشکلات و دشواریهایی آنان در چنین فضایی می شود.

4- کیفیت نشست های ادواری

امروزه جای خالی نشستهای دوره ای با مجموعه عوامل انسانی یک سازمان از پائین ترین سطح تا عالیترین مرحله ، زیاد احساس می شود. اگر در کنار شورای مدیران با ابتکار مدیران فعال ومتعهد نشستهایی با بدنه مجموعه نیز صورت گیرد، آنان در چنین فضایی احساس شان و منزلت بیشتری نموده و انگیزه قوی تری برای اداره امور پیدا می کنند و لذا فضا برای رشد عواملی همچون روشه و نظایر آن ، محدود می گردد.

5- اصلاح ساختار اداری

با وجود تلاشهای ارزنده متاسفانه هنوز آثار بیماری وناتوانی در ساختار اداری جامعه به چشم می خورد. لذا پیشنهاد می شود با حذف تشریفات و مقررات دست و پا گیر راه برای سرعت بخشیدن به کار ارباب رجوع هموار شود و ریشه ها و عوامل موثر در پدیده ارتشاء نیز خشکانیده شود.