جشن " پیشواز نوروز " یا " تراژدی وحشت "

نوروز جشنی است که یک جشن کوچک‌تر (چهارشنبه سوری) به پیشواز آن می آید و جشنی دیگر ( سیزده بدر ) آن را بدرقه می‌کند.
عید نوروز در گذشته دارای آداب و آیین‌های متعددی بوده است که امروز تنها برخی از آنها بر جای مانده و بخش اعظمی از آن در دگرگونی‌های زمانه از بین رفته است.

ایرانیان آخرین سه شنبه شب آخر سال را شب چهارشنبه سوری می‌گویند ، در گذشته چهار شنبه سوری خود به مثابه یک جشن مستقل، آداب و رسوم خاص خود را داشت.

آتش افروختن و پریدن از روی آتش، خوردن آجیل چهارشنبه سوری و همانند اینها. در چهارشنبه سوری هم‌چنین آئین‌هایی چون فالگوش‌نشینی، قاشق‌زنی، بخت‌گشایی، کوزه‌شکنی و مانند آنها رسم بوده است که امروز دیگر چندان باب نیست.

فلسفه چهارشنبه سوری عمدتا بر پایه پاک کردن محیط زیست و منازل از آشغال و زدودن پلیدی‌ها و کمک به مستمندان و آماده شدن برای استقبال از سال نو بوده است.

ایرانیان باستان به شب چهارشنبه سوری اعتقاد بسیار داشتند و با رسیدن غروب‌ ، کپه‌های بوته‌ها ( ترجیحا بوته‌های اسفند که دود آن خاصیت میکروب کشی داشت ) را در هفت مکان ، بر اساس عدد ستارگان سرنوشت ساز که همانا عدد هفت است، در معابر و گذرها می‌گذاشتند و آتش روشن کرده و از روی آن می‌پریدند و اشعاری مبنی بر از بین رفتن ناخوشی و آمدن سرزندگی می‌خواندند.

در این شب همچنین مرسوم بود که هفت نوع میوه خشکبار مانند: کشمش‌، نخودچی‌، توت، انجیر، خرماخرک، قیسی و باسلق خورده می‌شد.

بچه‌ها لباس‌های کهنه و مندرس را به صورت گرز در می‌آوردند و آن را آتش زده و به هوا پرتاب می‌کردند.

مهمترین کارکرد جشن چهارشنبه سوری علاوه بر جنبه سرور و شادی ، پاکسازی محیط زندگی از انواع زباله، آشغال، وسایل کهنه و مندرس بازمانده از یکسال کار، فعالیت و تلاش بوده است.

چنانکه در ضمن انجام مراسم چهارشنبه سوری، لباس‌های کهنه‌، پارچه‌های اضافی‌، چوب و ساقه‌های برنج و امثال آن آتش زده می‌شد.
همچنین خاکستر حاصل از آتش افروزی نیز نحس شمرده می‌شد و در پای درختان دفن یا در آب‌های روان ریخته می‌شد تا نحوست از اطراف محل زندگی پاک شود.

سایر رسوم دیگر از جمله آتش زدن جارو – که در طول سال به انواع میکروب آلوده می‌شد، همچنین شکستن کوزه‌های گلی که در طول یکسال استفاده، منافذ آن مسدود شده و خاصیت خنک کنندگی آن نیز کاهش پیدا می‌کرد و جدار داخلی آن نیز به دلیل ته نشین شدن ناخالصی‌های آب در آن از نظر بهداشتی مشکلاتی به همراه داشت، در راستای پاکسازی محیط از انواع آلودگی و پلشتی ارزیابی می‌شود.

چهارشنبه سوزی به جای چهارشنبه سوری

امروزه با تغییر شیوه زندگی و گسترش شهر‌نشینی‌، ایجاد مجموعه‌های مسکونی و آپارتمان‌نشینی، عدم دسترسی به بوته و هیزم، عدم امکان استفاده از پشت بام‌ها برای آتش‌افروزی‌، کوچک شدن فضای زندگی و سایر دگرگونی‌های فرهنگی و اجتماعی، برپایی جشن چهارشنبه سوری به شیوه گذشته در شهرها امکان‌پذیر نیست.

چهارشنبه سوری و آیین کهن مربوط به آن تا چند سال پیش نزد خانواده‌ها جایگاه ویژه‌ای داشت و اساسا خانواده‌ها برگزار کننده آن بودند، اما امروزه این آیین و جشن از حالت خانوادگی خارج شده و به شکل‌های نامناسب و به دور از ریشه و فلسفه تاریخی آن برگزار می‌شود.

از طرف دیگر به دلیل عدم برنامه ریزی و فرهنگ‌سازی در طی سال‌های گذشته این مراسم جای خود را به ترقه بازی و استفاده از انواع مواد محترقه و انفجاری داده است که همه ساله باعث وقوع حوادث ناگوار در مراکز تولید و نگهداری این مواد و همچنین در هنگام استفاده از آن در شب چهارشنبه سوری می‌شود که پیامد آن تعداد زیادی مجروح و ایجاد اضطراب و استرس در مردم، ایجاد ترافیک سنگین و راه بندان‌های طولانی و مواردی از این قبیل بوده است.

اجرای مراسم چهارشنبه سوری به شیوه امروزی نه تنها کارکرد اصلی خود ( پاکسازی محیط زیست ) را از دست داده، بلکه باعث افزایش آلودگی و زباله در سطح شهر نیز می‌شود.

ایجاد انواع آلودگی‌های صوتی و پخش بقایای ترقه بازی و مواد محترقه در سطح معابر و بر روی در و دیوار ساختمان‌ها از نتایج جشن چهارشنبه‌سوری در سال‌های اخیر است که پاکسازی آن برای شهرداری‌ها و مالکان ساختمان‌ها هزینه‌های فراوانی دارد.

باعث تاسف است مراسم چهارشنبه سوری که دارای این همه کارکرد مثبت اجتماعی و فرهنگی بوده و همگان از تاثیرات مثبت آن بهره‌مند می‌شدند، به پدیده‌ای مخرب و ویرانگر تبدیل شده است.

البته اظهار تاسف کردن از این روند دردی را درمان نمی‌کند و باید به فکر چاره و راه حل منطقی آن بود.

علی‌رغم اینکه جمعیت کشور ما از دیدگاه جمعیت شناسی، بسیار جوان است و این جمعیت جوان به تفریح و سرگرمی و شادی برای تقویت روح و روان و ایجاد نشاط و سرزندگی نیاز دارد، ولی در سال‌های اخیر به مقوله برگزاری جشن‌های ملی و بومی و برنامه ریزی در جهت اجرای مناسب و متناسب با فرهنگ جدید شهرنشینی و ویژگی‌های اجتماعی و فرهنگی نسل جدید کم توجهی نشان داده شده است.

در حالی که ساماندهی جشن‌های شادی بخش ملی همانند چهارشنبه سوری نه تنها سبب آسیب‌های اجتماعی نمی‌شود، بلکه باعث کنترل بسیاری از این آسیب‌ها و همچنین شادابی در زندگی روزمره افراد جامعه خواهد شد.

بنابراین آسیب شناسی و مدیریت شادی در جامعه، مساله‌ای بسیار ضروری است که با داشتن برنامه ریزی دقیق می‌تواند به تغییر و تحولات بنیادین در احوال و رفتار افراد جامعه منجر شود.

یکی از راهکارهای مدیریت شادی‌ها این است که برای انجام و برگزاری جمعی جشن‌های ملی و سنتی اجازه داده شود و امکاناتی نیز برای اجرای آن فراهم شده و مکان‌هایی نیز بدین منظور در نظر گرفته شود.

همان‌طور که اشاره شد برخی از آیین‌های مراسم چهارشنبه سوری در قدیم به صورت خانوادگی و بخشی نیز در سطح محله و همراه با سایر اقوام و همسایگان به صورت آیین خانوادگی و به صورت سنتی برگزار می‌شد؛ ولی در حال حاضر در حال تغییرات اساسی و تبدیل شدن آن به شادی‌های توده‌ای است.

عموما شادی‌های توده‌ای به دلیل اینکه عنصر خود کنترلی در آن وجود ندارد، مدیریت آن نیز مشکل و در برخی موارد غیرممکن است.

لذا باید در جامعه شهری امروز به راهکارهایی جدید و نظام مدیریت مردمی اندیشید. در این میان سازمان‌های غیر دولتی، انجمن‌های شورایاری، شهرداری‌ها و دهیاری‌ها می‌توانند با یاری سایر ادارات و دوایر دولتی به مدیریت این جشن‌ها کمک کنند.

نکته مهم این است موضوعات اجتماعی و فرهنگی از این دست، مسائلی نیستند که در مدت زمان کوتاهی بتوان آن را حل کرد، بلکه باید با برنامه ریزی میان مدت و بلند مدت به تدریج فرهنگ سازی کرد و امکان برپایی جشن و سرور مناسب با فرهنگ ایرانی را فراهم کرد.

برای نتیجه بخش بودن این کار باید همکاری بین مردم و مسئولین وجود داشته باشد. همکاری سازمان یافته دولت و مردم از طریق تشکل‌های غیردولتی، انجمن‌ها و... بسیار نتیجه بخش خواهد بود. در حقیقت مدیریت اجتماع را با همکاری خود اجتماع باید به نتیجه رساند.

راهکار‌های اجرایی مدیریت صحیح مراسم چهار شنبه سوری
با توجه به موارد فوق راهکار‌های اجرایی زیر جهت مدیریت صحیح مراسم چهار شنبه سوری و برگزاری آن به شیوه مناسب پیشنهاد می‌شود:
- در نظر گرفتن مکان‌هایی در سطح شهر از جمله پارک‌ها و فضاهای باز به منظور اجرای مراسم چهارشنبه‌سوری و نورافشانی توسط شهرداری‌ها و دهیاری‌ها
- تبیین جشن چهارشنبه‌سوری برای مردم و به خصوص نسل جوان ( پیشینه، فلسفه و کارکردهای مثبت چهار شنبه سوری) توسط رسانه‌های گروهی، مطبوعات و...
- برگزاری مراسمی همانند قاشق‌زنی و شال اندازی جهت جمع آوری کمک برای مستمندان و فقرا توسط انجمن‌های خیریه،NGOها، دانش‌آموزان و سایر گروه‌ها
- اجرای برنامه‌های موسیقی محلی و بومی در تالار‌های عمومی و پارک‌ها توسط شهرداری‌ها و سازمان‌های وابسته به آن
- تولید و توزیع ابزارهای مختلف تفریح و شادی به صورت استاندارد با نظارت مراجع ذیربط
- جلوگیری از تولید و توزیع مواد منفجره و آتش‌زای خطرناک و وضع قوانین مقررات لازم در این خصوص .

یونس شاه حسینی - کارشناس ارشد برنامه ریزی شهری و منطقه‌ای و مدرس دانشگاه