اشاره ظریف رهبر معظم انقلاب در نفی تکنوکرات‌ها

به گزارش زرین نامه، بحث درباره این نیست که تخصص و استفاده از فناوری خوب است یا بد .

بلکه بحث بر سر این است که « سلطه تکنیک » یا « سلطه متخصص » خوب است یا نه ؟

وقتی بر حاکمیت تکنیک و فن آوری تاکید داریم معنایش این است که در « تصمیم گیری » درباره مسایل و پدیده ها و « انتخاب » راهها و کارها دغدغه‌های فنی و تکنیکی نقش « درجه اول » را دارند و بر سایر دغدغه‌ها « ارزشی و انسانی و اخلاقی » ترجیح می‌یابند و مسئله و مناقشه از این جا آغاز می‌شود.

** هاشمی، جاسبی و کرباسچی مصادیق مسئولان تکنوکرات

باید منظور ما از تکنوکرات به لحاظ مصداقی نیز مشخص شود ؛ در ایران امروز و در بین کسانی که در جمهوری اسلامی مدتها زمام امور را در بخش های از کشور به عهده داشتند ، می توان سه نفر را از مصادیق تفکر تکنوکراسی دانست که در واقع تیم تکنوکرات کشور ما را می‌سازند و یک حلقه مشترک هستند؛ در راس این تفکر هاشمی رفسنجانی و بعد جاسبی با گرایش راست سیاسی و کرباسچی با گرایش چپ سیاسی است.

جریان موسوم به کارگزاران سازندگی نیز نماد جریانی این نوع تفکر است.

بیانیه این جریان در انتخابات مجلس پنجم در این باره جالب است. در این بیانیه طرح می شود که طی چهار دوره مجلس به حد کافی دغدغه های ارزشی در انتخاب و شکل دادن مجالس گذشته وجود داشته است و الان باید بیشتر به فکر تخصص و افراد متخصص بود.

کسانی که درباره خوب و بد بودن تکنوکراسی و تکنوکرات بودن صحبت می کنند باید متوجه این مفهوم و لوازم و پیامدهای معرفتی و ارزشی آن باشند و بدانند که به معنای خوب یا بد بودن ابزار های جدید و نگاه تخصصی داشتن نیست.

متاسفانه در بین سیاسیون ما این گونه بی دقتی های مفهومی کم اتفاق نمی افتد که ناشی از ضعف های معرفتی و فکری در آنهاست.

مثلا یکی از همین تکنو کرات ها گفته بود کارگزاران سازندگی حزب لیبرال دموکرات مسلمان است .

تنها چیزی راجع به آن می‌توان گفت این است گوینده نه می داند لیبرالیسم چیست و نه از دموکراسی خبری دارد و درباره فهم او از مسلمانی هم باید تردید کرد. »

فن‌سالاران یا تكنوكرات‌ها ، در قالب حزب دولت‌ساخته كارگزاران سازندگی ، بخش عمده و اصلی اداره كشور را از آن خود كردند ، اما اشكال عمده گفتمان سازندگی همانا تكیه صرف بر توسعه اقتصادی و بی‌توجهی به « عدالت و معنویت » و به حاشیه‌راندن « فرهنگ و آزادی » بود.

شعار اصلی تكنوكراتها بر پایه سازندگی و آبادانی كشور بود و به عوامل تأثیرگذار آن توجه لازم را نداشتند.

ایراد مهم دیگری كه بر این گفتمان بود آنكه دولت تلاش كرد خود پرچمداری آن را بر عهده گیرد و تذكرات ناصحانه و دلسوزانه رهبری نیز برای تصحیح بعضی از اشكالات بنیادی، آن‌گونه كه انتظار می‌رفت، در عمل به كار بسته نشد و جامعه به تدریج ادبار خود را نسبت بر تداوم این گفتمان، به‌خصوص در انتخابات‌ مختلف، نشان داد.

اما هشت سال طول كشید تا مردم با رأی قاطع خود ناكارآمدی این گفتمان را اعلام كنند.

گذشته از آن ، در این اواخر نیز محمد باقر قاليباف در يكي از همايش هاي شهرداري تهران كه اخيرا در برج ميلاد برگزار شده، با تاكيد هميشگي خود بر تعابيري مانند "عقلانيت" و "اعتدال"، "تكنوكرات" بودن خود را پذيرفته و اعلام كرده است: " ممکن است که بگویند قالیباف ، انسان تکنوکراتی است که باید بگوییم تکنوکرات بودن چیز بدی نیست و به معنای استفاده درست از ابزار خوب و مدرن است که برای پیاده سازی یک آرمان و یک عقل متصل به وحی الهی استفاده می شود. "

هم اكنون و بعد از 7 سال از فعاليت هاي محمد باقر قاليباف در سطح شهر تهران ؛ وي تكنوكرات بودن خود را پذيرفته است اما با تعريف خاصي از مفهوم تكنوكراسي ، اين ويژگي خود را اين طور توجيه كرده است:

" تکنوکرات بودن چیز بدی نیست و به معنای استفاده درست از ابزار خوب و مدرن است که برای پیاده سازی یک آرمان و یک عقل متصل به وحی الهی استفاده می شود و اگر نخواهیم از آن استفاده کنیم باید به عقلمان شک کنیم ، هر چند گاهی برخی افراد آن را ابزار سیاسی می کنند و طوری وانمود می کنند و مثلا فکر می کنند اگر جایی که می توان با ویدئو کنفرانس حضور پیدا کرد، پیاده راه بروند و عرق بریزند و نصف روز حرکت کنند یعنی اجر و ثوابش بیشتر است.

در اسلام چنین چیزی را نداریم و نفهمیدیم و همه اینها مواردی است که نیازمند یک مدیریت اجرایی است تا بتوایم عقلانیت و معنویت را با همه ابزار و امکاناتی که جامعه و بشریت و علم و دانش در اختیارمان گذاشته استفاده کنیم."

اين در حالي است كه اساسا تعريفي كه شهردار تهران از مفهوم تكنوكراسي تعريف كرده است، " آدرس اشتباه " به مخاطب براي يافتن مفهوم حقيقي اين واژه است و مشخص نيست تاكنون چه فرد يا جرياني تكنوكرات بودن را "صرفابه معناي استفاده" از ابزارهاي مدرن و ... تعريف كرده است ؟

فارغ از اختلافات قديمي موافقان و مخالفان استفاده از ابزارهاي مدرن كه موضوع جداگانه اي است و در اينجا بناي اشاره به آن وجود ندارد، مفهوم " تكنوكرات " براي وصف افراد و جريانهايي بكار مي رود كه تخصص و "فن سالاري" را بر تعهد و اعتقادات افراد مرجح مي دانند.

به عبارت ديگر، در يك نظام ديني افرادي كه مسئوليتي را برعهده مي گيرند بايد هم داراي "تعهد" و هم "تخصص" باشند و فقدان هر يك از اين مولفه هاي براي يك مقام مسئول؛ به مثابه نقصي بزرگ محسوب مي شود اما در ديدگاه "فن سالارانه" يا همان "تكنوكراسي" تعهد و اعتقادات افراد جايگاهي در انتخاب آنها ندارد و آنچيز كه معيار اصلي براي انتخاب اطرافيان و مديران قرار مي گيرد فقط "تخصص" آنهاست.

ناگفته پيداست كه آسيب هاي اين نوع نگاه سكولار و غير ديني در انتخاب اطرافيان و مسئوليت دادن به افراد مختلف هر چند با تخصص بالا، تا چه حد مضر است.

از طرف ديگر بايد توجه داشت كه تقابل تعهد و تخصص مسئولان و الويت دادن به تخصص افراد منهاي عقايد و تعهد آنان،‌ بيش از هر زمان ديگري در دولت سازندگي اوج گرفت، از همين رو هشدارهاي صريح رهبر معظم انقلاب خطاب به اعضاي هيئت دولت و "طبقه جديدي از مديران بوجود آمده در دولت هاشمي" را نيز بايد در همين راستا تفسير كرد.

به عنوان نمونه رهبر معظم انقلاب در 3 شهريور 72 در ديدار با كابينه هاشمي رفسنجاني با اشاره به اين مساله مي فرمايند:

" اين را مكرّر عرض كرده‌ام، باز هم عرض مى‌كنم. به اين نكته بايد توجّه كنيد: گاهى مى‌شود كه يك مدير، در مجموعه كارى خود، طبعاً به افرادى تكيه مى‌كند و همه كارها را شخصاً نمى‌تواند انجام دهد. ناگزير، كسانى با اختياراتى در مجموعه‌هايى هستند و گاهى مى‌بينيد در صراط و راه ديگرى حركت مى‌كنند.

اوّلين ثمرى كه ثمر تلخى خواهد بود، اين است كه كار اين مدير را لنگ مى‌گذارند. بعد هم، البته كشور ضرر مى‌بيند؛ اهداف ضرر مى‌بيند؛ مردم ضرر مى‌بينند.

اما اوّلين مشكلى كه به وجود مى‌آيد اين است كه خود آن مدير، مى‌بيند كارش پيش نمى‌رود. براى خاطر اين‌كه، به انسانهايى تكيه كرده كه اهل نيستند. در محيط وزرارتخانه، بايد كسانى را آورد كه به اين راه و هدف از بُنِ دندان معتقد باشند. اين، شرط اوّل است.

براى خاطر اين‌كه، اگر از بُنِ دندان معتقد نباشد، اگر توانايى و كاردانى هم داشته باشد، آن توانايى و كاردانى، در خدمت راهى كه شما داريد برايش تلاش مى‌كنيد، به كار نخواهد افتاد.

اين امرى طبيعى است. بايد معتقد باشد. بحمداللَّه، امروز بعد از چهارده، پانزده سال كه از انقلاب مى‌گذرد، ديگر آن دعواى تعهّد و تخصّصى كه اوّل انقلاب بود، وجود ندارد. معنى ندارد كه ما بگوييم تعهّد يا تخصّص؟ هم تعهّد، هم تخصّص؛ زيرا، بحمداللَّه، مديران خوبى تربيت شده‌اند و شخصيتهاى برجسته‌اى هستند. "

ايشان ادامه مي دهند: "من اين‌طور مى‌خواهم تعبير كنم و اين تعبير، حاكى و گوياست: عرض من اين است كه در محيط وزارتخانه ، آن جوّ حزب الّلهى را غالب كنيد . با همان بارِ معنايى كه كلمه « حزب‌الّلهى » دارد. بايد آدمهاى متديّن بر سرنوشت تشكيلات حاكم باشند. "

ايشان در دولت اصلاحات نيز نگراني خويش در اين زمينه را بروز داده و در 27 اسفند 83 و در جمع اعضاي مجلس خبرگان رهبري مي فرمايند:

" در گزينش كسانى كه در صحنه‌ى سياسى كشور بناست فعاليت كنند، بايد حواسمان جمع باشد. هر يك از اشخاص و شخصيت‌ها و مسؤولانى كه در رأس يك مجموعه‌ى كارى قرار دارند، تعيين‌كننده‌اند؛ هم ايمان آنها، هم عزم و اراده‌ى آنها، و هم كاردانى و كفايت آنها تعيين كننده است ... در اين زمينه‌ها بايد با احساس مسؤوليت و ملاحظه‌ى جوانب و با چشم باز و بصيرتِ كامل وارد شد."

* مفهوم تکنوکرات بین مذهبی‌ها بار منفی دارد

عقل ابزاری چیز بدی نیست و عقلانیت دینی با آن مشکلی ندارد. آنچه عقلانیت دینی با آن چالش و تعارض دارد، بحث سلطه عقل ابزاری است که در مفهوم تکنوکراتیسم وجود دارد.

به طور مثال زمانیکه کرباسچی در دهه 70 شهردار تهران بود می‌گفت باید تهران از نظر مدرن بودن تبدیل به شهری بشود که هر کس زیر 500 هزارتومان درآمد دارد تهران را ترک کند چون نمی‌تواند هزینه‌های چنین شهری را پرداخت کند.

این نوع تفکر ناشی از یک عقل ابزاری است که فقط دغدغه فنی دارد و مسایل فرافنی و فراتکنیکی مثل دغدغه عدالت در آن راهی ندارد. بنابراین مفهوم تکنوکرات در فضای اجتماعی ایران خصوصا در بین مذهبی ها بار منفی دارد‬ ‫و موجب جدایی و دوری آنها از این جریانات می شود.

‬‫البته تلقی تکنوکراتیستی به لحاظ اجتماعی در طبقه متوسط شهری خصوصا در شهرهای بزرگ با واکنش مثبتی روبروست و اساسا در این پایگاه اجتماعی سمپات و هوادار دارد.

با اين اوصاف مشخص نيست در شرايط كنوني، علت تاكيد شهردار تهران بر تكنوكرات بودن خود چيست و به چه علت ايشان ضمن ارائه مفهومي نادرست از "تكنوكراسي" تلاش مي كند تا اين تعبير نابهنجار را به عنوان يك مفهوم ارزش مند و داراي بار مثبت در عرصه مديريتي كشور تبديل كند ؟

رهبر معظم انقلاب در اول فروردین امسال با یادآوری لزوم جدایی اقتصاد کشور از نفت، فرمودند: "17-18 سال قبل به دولت وقت گفتیم کاری کنید که بتوانیم چاه های نفت را که هر وقت اراده کردیم ببیندیم اما آقایان به قول خودشان تکنوکرات لبخند زدند که مگر می شود؟ "

این اظهارات از آنجا بسیار مهم است که بعد از روشن شدن آفات متعدد حاکمیت تکنوکرات ها بر کشور، باز هم عده ای که در عمل بارها پایبندی خود را به تکنوکراسی ثابت کرده بودند ، در مقام نظر هم از تکنوکرات بودن خود دفاع می کنند و از قضا خود را برای اداره کشور در 8 سال آینده آماده می کنند.

در واقع زمانی که برخی نخبگان سیاسی با هر نیتی، تلاش برای تطهیر مفهوم تکنوکراسی دارند و پس از سالها می خواهند این مفهوم نابهنجار را به یک مفهوم پذیرفته شده و هنجاری در ادبیات سیاسی کشور تبدیل کنند ، رهبر انقلاب با یادآوری نمونه ای از ناکارآمدی این طیف ؛ نسبت به روی کار آمدن مجدد آنها هشدار دادند.

محسن زیرک